អង្គរធំ
សូមលើកបង្ហាញជូនប្រិយមិត្តអ្នកអានជ្រាបពី «អង្គរធំ» ដោយយោងតាមឯកសារ «ការយល់ដឹងអំពីប្រទេសកម្ពុជា» ចេញផ្សាយនៅ ឆ្នាំ១៩៨៨ ។
កាលណាគេលើកឡើងពីអង្គរធំ គេចង់សំដៅទៅលើប្រាសាទបាយ័ន
សូមលើកបង្ហាញជូនប្រិយមិត្តអ្នកអានជ្រាបពី «អង្គរធំ» ដោយយោងតាមឯកសារ «ការយល់ដឹងអំពីប្រទេសកម្ពុជា» ចេញផ្សាយនៅ ឆ្នាំ១៩៨៨ ។
កាលណាគេលើកឡើងពីអង្គរធំ គេចង់សំដៅទៅលើប្រាសាទបាយ័ន
សូមលើកបង្ហាញជូនប្រិយមិត្តអ្នកអានជ្រាបពី «អង្គរធំ» ដោយយោងតាមឯកសារ «ការយល់ដឹងអំពីប្រទេសកម្ពុជា» ចេញផ្សាយនៅ ឆ្នាំ១៩៨៨ ។
កាលណាគេលើកឡើងពីអង្គរធំ គេចង់សំដៅទៅលើប្រាសាទបាយ័ន (កសាងឡើងប្រហែលក្នុងឆ្នាំ១២០០ នៃគ្រឹស្តសករាជ) គឺជាប្រាសាទផ្លូវការរបស់ទីក្រុងអង្គរធំ ដែលគេបានយល់ច្រឡំថា ជា«ភ្នំកណ្តាល» ដែលមាននៅក្នុងសិលាចារឹកស្តុកកក់ធំ ។ ទីក្រុងអង្គរធំ ត្រូវបានសាងសង់ជាថ្មីឡើងវិញដោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ នាចុងសតវត្សទី១២ ។ ប៉ុន្តែការយល់ដឹងប្រាសាទបាយ័នតែមួយ ពុំបានផ្តល់ព័ត៌មានគ្រប់គ្រាន់ចំពោះប្រាសាទជាច្រើនទៀត ដែលបានកសាងឡើងក្នុងសម័យ ខុសៗគ្នា នៅក្នុងកំពែងការ៉េនោះឡើយ ។
មុននឹងធ្វើអត្ថាធិប្បាយប្រាសាទបាយ័ន យើងសូមណែនាំឱ្យស្គាល់ជាបន្តបន្ទាប់អំពីកំពែងហ៊ុមព័ទ្ធទីក្រុងអង្គរធំ ប្រាសាទជ្រុងដែលមានសិលាចរឹក ហើយនិងខ្លោងទ្វារ ធំៗទាំង៥នៃអតីតរាជធានីចុងក្រោយនៃសម័យអង្គរដ៏រុងរឿង ។ បន្ទាប់មកទៀត យើងនឹងបង្ហាញប្រាង្គប្រាសាទដទៃទៀតជាច្រើន ដែលស្ថិតនៅពាសពេញលើបរិវេណទីក្រុងដ៏ល្បីឆើតឆាយនេះ ។
កំពែងអង្គរធំ មានរាងជាការ៉េដែលមានជ្រុង នីមួយៗប្រវែងបីគីឡូម៉ែត្រ ហើយនឹងលាតសន្ធឹងលើទំហំដីចំនួន៩០០ហិកតា ។ កំពែងនេះមានកម្ពស់ប្រមាណ៨ម៉ែត្រ សង់អំពីថ្មបាយក្រៀម ។ ស្ថាបនិកបានលើកដីផ្ទប់ទៅនឹងជញ្ជាំងខាងក្នុងសម្រាប់ឱ្យកងទ័ពដើរយាមល្បាតជាជំនាន់នោះ ។ គេបានជីកគូទឹកមានទទឹង១០០ម៉ែត្រ ព័ទ្ធជុំវិញពីខាងក្រៅកំពែងថ្មនេះ ។ គេបានកសាងថ្នល់ និងស្ពានដ៏ធំទូលាយកាត់គូទឹក ដើម្បីចូលទៅក្នុងទីក្រុងនេះតាមទ្វារ នីមួយៗ ។ ស្ថាបនិកបានពង្រាបផ្ទៃដីក្នុងទីក្រុងឱ្យមានជំរាលខ្ពស់ខាងទិស ឦសាន ហើយទាបខាងជ្រុងនិរតី ដើម្បីនាំទឹកហូរចូលក្នុងបឹងមួយឈ្មោះថា «បឹងធំ» ដែលភ្ជាប់នឹងគូទឹកខាងក្រៅមានចោះប្រហោង ដើម្បីឱ្យទឹកហូរតាមក្រោមកំពែងថ្មបាយក្រៀមនោះ ។
នៅតាមជ្រុងទាំងបួនរបស់កំពែង មានប្រាសាទបួនដែលមានសិលាចារឹកស្ថិតនៅរចនាបថបាយ័ន សម្រាប់ឧទ្ទិសចំពោះពោធិសត្វ លោកេស្វរៈ ។ ឯក្បាច់រចនាបានប្រាប់់លក្ខណៈសម្គាល់របស់សម័យបាយ័ន ៖ កំពូលប្រាសាទរាងផ្កាឈូក ជញ្ជាំងក្រៅលម្អដោយទេវតា ហើយនិងបង្អួចបញ្ឆោតមានឆ្លាក់វាំងនន ។ សិលាចារឹកនិយាយថា៖ ជ័យវរ្ម័នទី៧ បានកសាង «ជ័យគិរី ដែលមានកំពូលខ្ពស់ដល់មេឃដ៏ភ្លឺថ្លា ហើយនិងជ័យសន្ធុ ដែលមានជម្រៅរហូតដល់ពិភពនាគ» ហើយលោកសឺដែស បានប្រាប់ថា គ្មានអ្វីក្រៅអំពីកំពែង និងគូទឹកនៃអង្គរធំនោះឡើយ (តម្លៃពិតរបស់និមិត្តរូបនេះនឹងបកស្រាយក្នុងទំព័រក្រោយ ។ វាំងននបានជំនួសឱ្យចម្រឹងជើងទៀន ដែលនិយមក្នុងរជ្ជកាលមុនៗ)។
ទីក្រុងអង្គរធំ មានប្រសាទបាយ័នមួយស្ថិតនៅចំកណ្តាល ។ រាល់ផ្ទះសម្បែង របស់ប្រជាជន ត្រូវបានសាងសង់អំពីគ្រឿងឈើ រីឯការរៀបចំរាជធានីយើងមានឯកសារដ៏តិចតួចតែប៉ុណ្ណោះ ។ ទីក្រុងនេះត្រូវបានបែងចចែកជាបួន ដោយមានផ្លូវធំបួន រត់តាមខ្សែមេដ្យាទ័ររបស់ប្រាសាទបាយ័នហើយនឹងផ្លូវធំមួយទៀតរត់តាមខ្សែអ័ក្សរបស់រាជវាំង ដែលតម្រង់ទិសដៅតាមមាត់ទ្វារ «ជ័យ» (ទ្វារទី៥របស់អង្គរធំ) ខាងកើត ។ កំពែងរបស់ទីក្រុងនេះ មានក្លោងទ្វារធំ៥ ៖ ពីរនៅជ្រុងខាងកើត និងបីទៀតនៅទិសខាងត្បូង ខាងលិចនិងខាងជើង ។
តាមផ្លូវធំឆ្លងកាត់គូទឹកខាងក្រៅ គេសង្កេតឃើញរូបចម្លាក់យក្ខ និងទេវតា ទាញដងខ្លួននាគ (ទុកដូចជាព្រ័ត្រ) ដែលមានក្នុងទេវកថាឈ្មោះថា រឿងកូរសមុទ្រទឹកដោះ ។ នាគនោះឈ្មោះថា វាសុគី ។ បេសកជនជីវ តាក្វាន់ (គាត់បានហៅប្រសាទបាយ័នថា «ប្រាសាទមាស=Tour d’ or ») ដែលបានមកដល់កម្ពុជា នាឆ្នាំ១២៩៦ នៃគ្រឹស្តសករាជ បានកត់សម្គាល់ថា មានរូបយក្ស និងទេវតាចំនួន៥៤ ។ ក៏ប៉ុន្តែសឺដែស និងប៉ូលមុស បានពន្យល់ថា ភ្នាក់ដៃដែលជាដងខ្លួនទាំងពីរនោះ គឺជានិមិត្តរូបរបស់ឥន្ទធនូ ជាស្ពានចម្លងរវាងស្ថានសួគ៌ និងស្ថានមនុស្ស ។ ឯស្ថានសួគ៌ត្រូវបានស្ថាបនិកធ្វើឱ្យមានជារូបរាងឡើងនៅលើផែនដីនេះ ដោយទីក្រុងអង្គរធំនេះឯង ។ រីឯតួយក្ស និងទេវតា គឺជានិមិត្តរូបនៃការកូរសមុទ្រទឹកដោះ ដើម្បីចម្រាញ់យកទឹកអម្រឹត ។ ការបង្ហាញឱ្យមានរូបភាពអំពីរឿងកូរសមុទ្រទឹកដោះ គឺជាកិច្ចប្រតិបត្តិការវេទមន្តមួយបែបសម្រាប់ធានាដល់ទឹកអម្រឹត ដែលជាជ័យជម្នះ ហើយនិងភាពសំបូរសប្បាយសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា ។
ខ្លោងទ្វារ ធំៗទាំង៥ ដែលមានលក្ខណៈសម្រាប់សម្គាល់ «បុរី» ខ្មែរអតីតកាល ក៏ដូចបច្ចុប្បន្នកាលនេះ(វាំងចតុម្មុខ ៖ ខ្លោងទ្វារ៥ដែរ) មានស្ថានភាពមិនមាំមួនទេសព្វថ្ងៃ ហើយក៏ត្រូវបានជួសជុលឡើងវិញក្រោមទ្រង់ទ្រាយ ដូចៗគ្នា ។ ខ្លោងទ្វារធំ នីមួយៗមានកម្ពស់សរុប២៣ម៉ែត្រ សាងអំពីថ្មភក់ ហើយមានច្រកចូលទទឹង៣,៥០ម៉ែត្រគុណ៧ម៉ែត្រ កម្ពស់ ។ ក្នុងអតីតកាល ខ្លោងទ្វារនេះមានសន្លឹកទ្វារឈើសម្រាប់បិទបើកពីរ ហើយនិងមានរនុកជាច្រើនសម្រាប់ខ្ទាស់ពីក្នុងផង (ភស្តុតាងជាក់ស្តែង គឺស្នាមប្រហោងនៅតាមជញ្ជាំង) ។ កំពូលខ្លោងទ្វារក៏លម្អដោយព្រះភ័ក្ត្រអវលោកេតិស្វរៈ តែនៅតាមជ្រុងទាំង៤របស់ខ្លោងទ្វារស្ថាបនិកលម្អដោយរូបដំរីក្បាលបី ដែលមានព្រះឥន្ទគង់ពីលើ (ខ្លោងទ្វារជ័យខាងកើតបង្ហាញរូបព្រះឥន្ទ)។ វត្តមានរបស់ព្រះឥន្ទបញ្ជាក់បន្ថែមអំពីសម្មតិកម្មខាងលើ ដែលលើកឡើងថា «នាគ គឺជានិមិត្តរូបរបស់ឥន្ទធនូ»។
ប្រាសាទបាយ័ន
ដើម្បីមើលបាយ័ន យើងសូមអញ្ជើញឱ្យទស្សនិកជនចូលតាមផ្លូវទិសខាងកើត ព្រោះតាមផ្លូវនេះយើងអាចឃើញចម្លាក់តោ នាគ គ្រុឌ ហើយនឹងអាងទឹកកសាងឡើងនាជំនាន់នោះ ។ ពេលព្រឹកព្រលឹម បាយ័នបានទទួលពន្លឺព្រះអាទិត្យដ៏ល្អត្រកាល ប៉ុន្តែសូមកុំភ្លេចទស្សនាប្រាសាទនេះក្នុងពេលរាត្រីដែលមានពន្លឺដួងខែ ។ រាងរៅរបស់ប្រាសាទមើលឃើញក្នុងពេលថ្ងៃបានរលុបអស់ជាមួយនឹងស្រមោល។
ផ្ទៃពណ៌បៃតង ហើយនិងផ្ទាំងថ្មក៏បង្កើតបានជាអង្គឯកភាពនៃតម្លៃមួយ ឯព្រះភ័ក្ត្រលោកេស្វរៈ បង្កើតបានក្តីរំភើបមួយដែរ ហើយហាក់ដូចជាមានសម្រស់មន្ត្រីមួយអណ្តែតចេញអំពីព្រះភ័ក្ត្រទាំងឡាយនោះផង ដែលកើតចំនួនទ្វេគុណ ហើយនិងកើនចំនួនបន្ថែមរាប់មិនអស់… គេហាក់ដូចជារលាយខ្លួនទៅក្នុងក្តីស្ងប់ដ៏បរិសុទ្ធនៃសន្តិភាពពុទ្ធសាសនាមួយបែបនេះ ។ ប្រាសាទបាយ័ន កសាងឡើងនៅលើផ្ទៃដីរាងចតុកកោណកែងមានបណ្តោយ១៦០ម៉ែត្រនិងទទឹង១៤០ម៉ែត្រ ។
តាមផ្លូវធំឆ្លងកាត់គូទឹកខាងក្រៅ គេសង្កេតឃើញរូបចម្លាក់យក្ខ និងទេវតា ទាញដងខ្លួននាគ (ទុកដូចជាព្រ័ត្រ) ដែលមានក្នុងទេវកថាឈ្មោះថា រឿងកូរសមុទ្រទឹកដោះ ។ នាគនោះឈ្មោះថា វាសុគី ។ បេសកជនជីវ តាក្វាន់ (គាត់បានហៅប្រសាទបាយ័នថា «ប្រាសាទមាស=Tour d’ or ») ដែលបានមកដល់កម្ពុជា នាឆ្នាំ១២៩៦ នៃគ្រឹស្តសករាជ បានកត់សម្គាល់ថា មានរូបយក្ស និងទេវតាចំនួន៥៤ ។ ក៏ប៉ុន្តែសឺដែស និងប៉ូលមុស បានពន្យល់ថា ភ្នាក់ដៃដែលជាដងខ្លួនទាំងពីរនោះ គឺជានិមិត្តរូបរបស់ឥន្ទធនូ ជាស្ពានចម្លងរវាងស្ថានសួគ៌ និងស្ថានមនុស្ស ។ ឯស្ថានសួគ៌ត្រូវបានស្ថាបនិកធ្វើឱ្យមានជារូបរាងឡើងនៅលើផែនដីនេះ ដោយទីក្រុងអង្គរធំនេះឯង ។ រីឯតួយក្ស និងទេវតា គឺជានិមិត្តរូបនៃការកូរសមុទ្រទឹកដោះ ដើម្បីចម្រាញ់យកទឹកអម្រឹត ។ ការបង្ហាញឱ្យមានរូបភាពអំពីរឿងកូរសមុទ្រទឹកដោះ គឺជាកិច្ចប្រតិបត្តិការវេទមន្តមួយបែបសម្រាប់ធានាដល់ទឹកអម្រឹត ដែលជាជ័យជម្នះ ហើយនិងភាពសំបូរសប្បាយសម្រាប់ប្រទេសកម្ពុជា ។
ខ្លោងទ្វារ ធំៗទាំង៥ ដែលមានលក្ខណៈសម្រាប់សម្គាល់ «បុរី» ខ្មែរអតីតកាល ក៏ដូចបច្ចុប្បន្នកាលនេះ(វាំងចតុម្មុខ ៖ ខ្លោងទ្វារ៥ដែរ) មានស្ថានភាពមិនមាំមួនទេសព្វថ្ងៃ ហើយក៏ត្រូវបានជួសជុលឡើងវិញក្រោមទ្រង់ទ្រាយ ដូចៗគ្នា ។ ខ្លោងទ្វារធំ នីមួយៗមានកម្ពស់សរុប២៣ម៉ែត្រ សាងអំពីថ្មភក់ ហើយមានច្រកចូលទទឹង៣,៥០ម៉ែត្រគុណ៧ម៉ែត្រ កម្ពស់ ។ ក្នុងអតីតកាល ខ្លោងទ្វារនេះមានសន្លឹកទ្វារឈើសម្រាប់បិទបើកពីរ ហើយនិងមានរនុកជាច្រើនសម្រាប់ខ្ទាស់ពីក្នុងផង (ភស្តុតាងជាក់ស្តែង គឺស្នាមប្រហោងនៅតាមជញ្ជាំង) ។ កំពូលខ្លោងទ្វារក៏លម្អដោយព្រះភ័ក្ត្រអវលោកេតិស្វរៈ តែនៅតាមជ្រុងទាំង៤របស់ខ្លោងទ្វារស្ថាបនិកលម្អដោយរូបដំរីក្បាលបី ដែលមានព្រះឥន្ទគង់ពីលើ (ខ្លោងទ្វារជ័យខាងកើតបង្ហាញរូបព្រះឥន្ទ)។ វត្តមានរបស់ព្រះឥន្ទបញ្ជាក់បន្ថែមអំពីសម្មតិកម្មខាងលើ ដែលលើកឡើងថា «នាគ គឺជានិមិត្តរូបរបស់ឥន្ទធនូ»។
ប្រាសាទបាយ័ន
ដើម្បីមើលបាយ័ន យើងសូមអញ្ជើញឱ្យទស្សនិកជនចូលតាមផ្លូវទិសខាងកើត ព្រោះតាមផ្លូវនេះយើងអាចឃើញចម្លាក់តោ នាគ គ្រុឌ ហើយនឹងអាងទឹកកសាងឡើងនាជំនាន់នោះ ។ ពេលព្រឹកព្រលឹម បាយ័នបានទទួលពន្លឺព្រះអាទិត្យដ៏ល្អត្រកាល ប៉ុន្តែសូមកុំភ្លេចទស្សនាប្រាសាទនេះក្នុងពេលរាត្រីដែលមានពន្លឺដួងខែ ។ រាងរៅរបស់ប្រាសាទមើលឃើញក្នុងពេលថ្ងៃបានរលុបអស់ជាមួយនឹងស្រមោល។
ផ្ទៃពណ៌បៃតង ហើយនិងផ្ទាំងថ្មក៏បង្កើតបានជាអង្គឯកភាពនៃតម្លៃមួយ ឯព្រះភ័ក្ត្រលោកេស្វរៈ បង្កើតបានក្តីរំភើបមួយដែរ ហើយហាក់ដូចជាមានសម្រស់មន្ត្រីមួយអណ្តែតចេញអំពីព្រះភ័ក្ត្រទាំងឡាយនោះផង ដែលកើតចំនួនទ្វេគុណ ហើយនិងកើនចំនួនបន្ថែមរាប់មិនអស់… គេហាក់ដូចជារលាយខ្លួនទៅក្នុងក្តីស្ងប់ដ៏បរិសុទ្ធនៃសន្តិភាពពុទ្ធសាសនាមួយបែបនេះ ។ ប្រាសាទបាយ័ន កសាងឡើងនៅលើផ្ទៃដីរាងចតុកកោណកែងមានបណ្តោយ១៦០ម៉ែត្រនិងទទឹង១៤០ម៉ែត្រ ។
ការសិក្សាស្រាវជ្រាវរបស់លោកស្ទែន បានកំណត់ថា រចនាបថបាយ័នចែកចេញជាបីដំណាក់កាល ៖
១-ដំណាក់កាលទី១ គឺចាប់ផ្តើមពីភាគខាងដើមនៃរជ្ជកាលរបស់ជ័យវរ្ម័នទី៧ ទៅទល់នឹងថ្ងៃកសាងប្រាសាទព្រះខ័ន នាឆ្នាំ១១៩១ នៃគ្រឹស្តសករាជ ។
២-ដំណាក់កាលទី២ គឺជាការកែទម្រង់សាសនាមួយយ៉ាងធំ ដោយរួមបញ្ចូលសមាសធាតុតុបតែងលម្អដូចជា រូបទេវតា រូបអសុរកាន់នាគ រូបគ្រុឌ ហោជាង លម្អរូបលោកេស្វរៈ ប្រាសាទមានមុខបួន ក្បាច់លម្អតាមជ្រុងប្រាសាទ កំពែងខាងក្រៅ ផ្នែកកណ្តាលរបស់បាយ័ន ហើយនឹងប្រាសាទបន្ទាយឆ្មា ។
៣-ដំណាក់កាលទី៣ គឺការកសាងបង្ហើយប្រាសាទបាយ័ន ។
សមាសធាតុសំខាន់ខ្លះ ដែលជាលក្ខណៈវិនិច្ឆ័យសម្រាប់លោកស្ទែន ធ្វើការបែងចែកខាងលើនេះ ៖
-រូបទេវតាសាងក្នុងដំណាក់កាលមុនគេ គឺទេវតាឥតញញឹម មានសំពត់បត់ពីរផ្នត់ ក្បាំងសក់រាងជាសាជី គ្មានអលង្ការទេ ដែលច្រត់ចង្កេះ ។
-ទេវតាសាងក្នុងពេលក្រោយមកទៀត គឺទេវតាមុខញញឹមមានគ្រឿងអលង្ការ សំពត់់បត់ជារាងត្រីកោណ ក្បាំងសក់រាងត្រីកោណ ដែលមិនច្រត់ចង្កេះទេ ហើយដៃម្ខាងទៀតលើកឡើងលើ ឬកាន់កម្រងផ្កា ។
-ប្រាសាទកសាងឡើងដែលគេឱ្យឈ្មោះថា សាលរបាំ នោះគឺ កសាងក្នុងដំណាក់កាលទី២ ។ សាលរបាំនេះមានសាងនៅក្នុងប្រាសាទបន្ទាយក្តី ប្រាសាទតាព្រហ្ម និងប្រាសាទព្រះខ័ន ។ ឯសំណង់រាងចតុកោណកែងមានពីរជាន់ និងសសរ៤ជួរ ក៏កសាងក្នុងដំណាក់កាលទី២នេះដែរ ។
សភាពស្មុគស្មាញរបស់ប្លង់ប្រាសាទបាយ័នគឺពិតជាកើតចេញអំពីការកសាងជាបន្តបន្ទាប់់ក្នុងដំណាក់កាល ខុសៗគ្នាដូចបានរៀបរាប់ខាង លើ ។ គេបានសង្កេតឃើញស្លាកស្នាមស្ទើរតែគ្រប់កន្លែងនៃអគារទាំងមូលរបស់ប្រាសាទ ។ ក៏ប៉ុន្តែប្រាសាទនេះស្ថិតនៅក្នុងរជ្ជកាលតែមួយរបស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧(១១៨១-១២១៩) ។
ក្នុងស្ថានភាពបច្ចុប្បន្ន ប្រាសាទបាយ័នមានថែវខាងក្រោយ គឺជាថែវរបស់កំផែងទី៣ នៃជាន់ទី១ ដែលមានវិមានតាមមុមទាំង៤ ហើយនិងគោបុរៈចំនួន៤ ព្រមទាំងមានធ្លាមួយស្ថិតនៅចន្លោះថែវទី៣ និងថែវទី២ ។ នៅផ្នែកខាងកើតនៃធ្លានោះមានបណ្ណាល័យពីរ ព្រមទាំងមានថែវទី២ នៃកំផែងទី២ ដែលមានកម្ពស់មិនស្មើគ្នា ហើយមានប្រាសាទនៅតាមមុមទាំង៤ និងប្រាសាទបីទៀតនៅតាមជ្រុង នីមួយៗ របស់ថែវផង ។ ក្នុងចំណោមប្រាសាទទាំង៣នៅតាមជ្រុង នីមួយៗ ប្រាសាទដែលនៅកណ្តាលគឺមានតួនាទីជាគោបុរៈ (ខ្លោងទ្វារ ធំៗ) ក្រៅពីនេះមានប្រព័ន្ធថែវមួយដែលបង្កើតបានជាប្លង់រាងកាកបាទលម្អដោយក្បាច់សារពើសូត្រ ដោយមានប្រាសាទនៅតាមមុម នីមួយៗ និងធ្លា តូចៗចំនួន៤ នៅលើជាន់ទី២។
មានទីលានផ្នែកខាងលើមួយ ដែលសាងអែបនឹងប្រព័ន្ធថែវរាងកាកបាទ ហើយនៅចំកណ្តាលទីលាននេះ គឺប្រាសាទធំកណ្តាល(ប្រាសាទធំកណ្តាល ៖ Tour centrale ។ យើងប្រើពាក្យប្រាសាទដើម្បីកុំឱ្យជាន់នឹងពាក្យថា ប្រាង្គ) មានរាងជារង្វង់(cercle) ចែកជា៨កាំ ដែលមានកំពូលមុខ៤ កម្ពស់់៤៣ម៉ែត្រ អំពីផ្ទៃដី ។ ប្រាសាទធំកណ្តាលនេះត្រូវបានស្ថាបនិកចោះជាបន្ទប់ តូចៗជាច្រើន ហើយនៅផ្នែកខាងកើតគេសង់សាល តូចៗជាយ៉ច្រើនទៀត ហើយនិងប្រាសាទមួយដ៏ខ្ពស់សាងទៅតាមខ្សែបន្ទាត់អ័ក្ស (axcs) ដទៃទៀតរបស់ប្រាសាទធំនេះ ។
បន្ទាប់ពីការស្រាវជ្រាវរបស់លោកប៉ារម៉ង់ជេ យើងអាចសន្និដ្ឋានយ៉ាងដូច្នេះ ៖
១-ផ្នែកកណ្តាលរបស់ប្រាសាទដែលតភ្ជាប់ទៅនឹងថែវទាំងឡាយរបស់កំផែងទី២ នោះគឺកសាងផ្តើមចេញពីបណ្តាថែវរាងកាកបាទលម្អដោយសារពើសូត្រព័ទ្ធជុំវិញប្រាសាទធំកណ្តាល ដើម្បីបង្កើតបានរាងចតុកោណកែង ដោយសារការតភ្ជាប់គ្នានៅលើប្លង់ខាងក្នុងមួយរបស់ថែវ ដែលព័ទ្ធជុំវិញធ្លា តូចៗទាំងបួន ។
២-ទីលានខាងលើរាងកាកបាទ ដែលទ្រប្រាសាទធំកណ្តាល បានកសាងដោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ក្នុងដំណាក់កាលចុងក្រោយបន្ទាប់ពីព្រះអង្គបានសម្រេចចិត្តថានឹងកាសងប្រាសាទបាយ័នមួយឱ្យក្លាយជាប្រាសាទភ្នំនៃទីក្រុងអង្គរធំនោះ ។
៣-រីឯកម្ពស់បច្ចុប្បន្នរបស់ធ្លាធំខាងក្រោយ គឺស្ថិតនៅក្នុងការចាក់ដីបំពេញបន្តបន្ទាប់់ ។ ខឿនរបស់ថែវទី២ គឺចាក់ដីជម្រៅប្រវែង២,៥០ម៉ែត្រ ហើយដោយសារគេធ្វើការកាយដី គេបញ្ជាក់់ថា មានស្រទាប់ថ្មក្រាលអំពីថ្មបាយក្រៀម ដែលកសាងពីដំបូងនៅត្រង់ជម្រៅ២,៥០ម៉ែត្រនេះឯង ។
៤-រីឯថែវទី៣ ហើយនឹង «បណ្ណាល័យ» ទាំងពីរត្រូវបានគេកសាងនៅលើដីចាក់បន្ថែមនេះ ដូច្នេះគេបានកសាងនៅក្នុងដំណាក់កាលចុងក្រោយ (គេរាប់ថែវទី១ ទី២ ទី៣ គឺចាប់ផ្តើមពីក្នុងចេញក្រៅ) ។
៥-ធ្លាព័ទ្ធជុំវិញត្រូវបានចែកចេញជាធ្លាតូចៗ ដោយបន្ទប់ចំនួន១៦ បច្ចុប្បន្ននេះរលំអស់់រលីងសល់តែថ្មបាតខាងក្រោម ដែលធ្វើអំពីថ្មបាយក្រៀមតភ្ជាប់ថែវទី២ និងថែវទី៣ ចំពីមុខប្រាសាទទាំង៤ តាមជ្រុង នីមួយៗរបស់ថែវទី២។ ដោយសម្អាងលើសិលាចារឹកដែលសរសេរនៅលើមេទ្វារថែវខាងក្រៅ បន្ទប់ តូចៗទាំង១៦នេះគឺបន្ទប់ នីមួយៗមានតម្កល់បដិមាជាច្រើន ដែលចម្លងយកមកពីរូបចម្លាក់ ល្បីៗដែលត្រូវបានប្រជាជនគោរពនៅតាមបណ្តាខេត្តទាំងឡាយ ។
លោកសឺដែល ចាប់អារម្មណ៍ថា «ប្រាសាទបាយ័ន គឺជាប្រាសាទអាថ៌កំបាំង» (សឺដែស ៖ ដើម្បីយល់អង្គរឱ្យកាន់តែច្បាស់់ល្អ ១៩៤៧) ។ អ្វីៗដែលនាំឱ្យគាត់ថាអាថ៌កំបាំង ។
១-មានប្លង់ស្មុគស្មាញ ដែលកើតឡើងអំពីការកសាងជាបន្តបន្ទាប់ មានធ្លា តូចៗជ្រៅហាក់ដូចជាអណ្តូង ព្រមទាំងមានថែវ ងងឹតឈ្លប់ ដែលមានទ្រង់ទ្រាយធំស្កឹមស្កៃសាងឡើងអំពីថ្ម ។
២-មានចម្លាក់ក្រឡោក ទាបដែលមានភាគខ្លះនោះរកពន្យល់មិនកើត មានក្បាច់កញ្ចាំង (ក្បាច់កញ្ចាំង ៖ ទីនេះ គឺជាក្បាច់ដែលត្រូវនឹងពាក្យបារាំង នឺស (Niche) ) ជាច្រើន ដែលបាត់បង់អស់នូវរូបចម្លាក់ ហើយការតុបតែងលម្អរបស់បាយ័ន គឺមានតែមួយគត់ក្នុងប្រវត្តិសិល្បៈរបស់ខ្មែរនាដើមសតវត្សទី១៣ ។
៣-ពីព្រោះមនុស្សទាំងឡាយណា ដែលបានចូលទៅជិតបាយ័ន អ្នកនោះនឹងនិយាយថា ចម្លែក ហើយអាថ៌កំបាំង ។
អ្នកនិពន្ធជាច្រើនបានឱ្យតម្លៃ ខុសៗគ្នា ទៅលើប្រាសាទបាយ័ននេះ ប៉ុន្តែអត្ថន័យធំនោះ គឺបាយ័នជាប្រាសាទអស្ចារ្យ ហើយត្រូវបានសាងសង់ឡើងក្នុងដំណាក់កាល ខុសៗគ្នា ។ ប្លង់បាយ័នដំបូង គឺស្ថិតនៅក្នុងជម្រៅ៣,៤០ម៉ែត្រ ក្រោមកម្ពស់ដីបច្ចុប្បន្ន ហើយមិនទាន់មានថែវទី៣នោះទេ ។ គេត្រូវចាក់ដីបន្ថែមកម្ពស់២,៤០ម៉ែត្រទៀត ដើម្បីបានកម្ពស់ដីបច្ចុប្បន្ន ហើយគេចាប់ផ្តើមកសាងថែវទី៣ នេះពីលើតែម្តង ។
ការចាក់ដីបន្ថែមនេះ មិនមែនជាការចម្លែកអ្វីសម្រាប់ប្រាសាទបាយ័នទេ ។ នេះគឺជាទូទៅហើយនៅក្នុងទីក្រុងអង្គរធំ ព្រោះការចាក់ដីអាចមើលឃើញនៅប្រាសាទវិមានអាកាស ដែលបាតក្រោមរបស់ប្រាសាទនេះត្រូវបានគេកប់ក្នុងកម្ពស់ជាងពីរម៉ែត្រ តើការចាក់ដីបំពេញនេះដោយសារតែមូលហេតុនៃទឹកជំនន់ ឬអ្វី ?
មូលហេតុនៃទឹកជំនន់ក៏ទំនងដែរ ។ ប៉ុន្តែ តាមពិតនោះ ការចាក់ដីបន្ថែមនៅប្រាសាទវិមានអាកាស គឺមិនមានរយៈពេលមុនយូរពេកពីរជ្ជកាលរបស់ជ័យវរ្ម័នទី៧ទេ ព្រោះភាគខាងក្រោមរបស់បាយ័ន ត្រូវបានគេចាក់ដីលុបបាត់សិលាចារឹកមួយផ្ទាំង ។ វិធីកប់ខឿនប្រាសាទនេះ គឺស្ថិតនៅក្នុងទស្សនៈមួយរបស់ប្រជាជនអាស៊ី អាគ្នេយ៍ ក៏ដូចជាប្រជាជននៅអាស៊ីកណ្តាល ឬឥណ្ឌាដែរ ។ ព្រោះគេចង់បញ្ជាក់ថា ប្រាសាទទាំងនោះ គឺជានិមិត្តរូបនៃភ្នំព្រះសុមេរ (ប្រៀបធៀបទៅនឹងប៉មបាបែលនៅបាប៊ីឡូន) ។
ចម្លាក់ក្រឡោត ទាប សិល្បករបានឆ្លាក់ចម្លាក់ក្រឡោត ទាប នៅក្នុងថែវទី៣ និងថែវទី២ ។ ក្រឡេកមើលមួយភ្នែតចម្លាក់ក្រឡោត ទាប នៃថែវទាំងពីរនេះខុសប្លែកគ្នាទាំងស្រុង ដែលរៀងរាប់អំពីពិភពផ្សេងគ្នា ។ ថែវទី៣ គឺមានចម្លាក់និយាយពីពិភពមនុស្សតថៈ ព្រឹត្តិការណ៍ប្រវត្តិសាស្ត្រ ។ រីឯចម្លាក់ថែវទី២ គឺរៀបរាប់ពីពិភពអាទិទេព រឿងព្រេង និងឧបកថា នៅក្នុងថែវដីងងឹត ហើយថប់ខ្យល់ផង ។ តម្លៃពិតរបស់ទស្សនៈខ្មែរ គឺចង់់បង្ហាញអ្វីដែលជាលោកិយសច្ចៈ ឱ្យឃើញជាក់ស្តែងនឹងភ្នែក រីឯអ្វីដែលជាអរូបិយ គឺឱ្យនៅក្នុងទីងងឹត បាំងពីភ្នែកមនុស្ស ។ វិធីដូចគ្នានេះ គេបានអនុវត្តនៅទីលានស្តេចគំលង់ដែរ គឺពិភពមនុស្សនៅខាងក្រៅ ឯពិភពនាគ យក្ស រក្សសៈ (សត្វចម្លែកដែលយើងមិនស្គាល់) គឺគេឆ្លាក់នៅលើជញ្ជាំងនៃច្រកចូលចង្អៀតកំបាំងនៅក្នុងកម្រាស់ថ្មតាមផ្លូវមួយតូចឡើងពីដីទៅកាន់ទីខាងលើរបស់ទីលាននេះ ។
ក្រៅពីចម្លាក់ក្រឡោត ទាបនៅមានចម្លាក់មុខព្រហ្ម ឬព្រះភ័ក្ត្រលោកេស្វរៈ ឬព្រះភ័ក្ត្រផ្ទាល់របស់ជ័យវរ្ម័នទី៧(ខ្លះយល់ថា រូបចម្លាក់មុខ៤នេះជាព្រះភ័ក្ត្រលោកេស្វរៈ ខ្លះថាមុខព្រហ្ម ខ្លះទៀតថាព្រះភ័ក្ត្រផ្ទាល់របស់ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ) ។
ក្រោមទស្សនៈមួយដែលថា ៖ ភាគច្រើននៃរាជធានី បុរី នៅក្នុងប្រទេសឥណ្ឌា និងក្រុមប្រទេសនៃអារ្យធម៌ អូស្ត្រូ អាស៊ី គឺជា «លោកធាតុតូច ។ ប្រាសាទណាមួយដែលកសាងឡើងនៅចំកណ្តាលនៃទីក្រុងនោះ គឺតំណាងឱ្យសំណាកមួយរបស់ភ្នំកណ្តាល(មេរុ) នៃចក្កវាឡនោះ ។
លោកប៉ូល មុស បានជូនគំនិតបន្ថែមទៅលើបាយ័ននេះថា ៖ «ប្រាសាទមុខ៤» នីមួយៗ គឺតំណាងឱ្យខេត្តមួយ ឬក៏ប្រសើរជាងនេះទៅទៀត តំណាងឱ្យមជ្ឈមណ្ឌលសាសនា និងរដ្ឋបាលរបស់ខេត្ត នីមួយៗនោះ។ ដោយផ្តើមពីគំនិតនេះហើយ ការចាំបាច់ក្នុងការកសាងប្រាសាទមុខ៤ ក្នុងចំនួនដ៏ច្រើនត្រូវបានអនុវត្តដោយមានការទាក់ទងទៅនឹងរាជាណាចក្រកម្ពុជា ។ «មហស្ចារ្យ» របសជ័យវរ្ម័នទី៧ ស្តែងឡើងក្រោមស្ថាបត្យកម្មនៃប្រស្នានេះ គឺដំបូងបង្អស់ «រូបភាពនៃកម្លាំងរដ្ឋបាល និងសាសនា ផ្សព្វផ្សាយទូទាំងផ្ទៃប្រទេស ក្រោមសញ្ញាឯកភាពតែមួយគត់៖ ផ្នែកមុខរបស់គាត់ គឺបង្កើតបានភាពរួមមួយនៃភាពដោយឡែកទាំងឡាយរបស់ប្រទេសជាតិ ។
ប្រាសាទបាយ័ន មជ្ឈមណ្ឌលរបស់អាណាចក្រ គឺជាទីឋានអាថ៌កំបាំងដែលជាទីប្រមូលផ្តុំជំនឿ សាសនានានានៅក្នុងស្រុក និងគំនិតបង្រួបបង្រួមជាតិ ដែលអាចចាត់ទុកថាជាព្រលឹងមួយរបស់ប្រជាជនខ្មែរតាំងពីអតីតកាល រហូតដល់បច្ចុប្បន្ន ។ រីឯទស្សនៈរបស់ «ជ័យគិរី» និង «ជ័យសិន្ធុ» គឺគ្មានអ្វីក្រៅពីពលកម្មរបស់មនុស្សប្រយុទ្ធនឹងធម្មជាតិ ដើម្បីទាញយកភោគផលធម្មជាតិសម្រាប់ទ្រទ្រង់អត្ថិភាពនៃជីវភាពរស់នៅរបស់ប្រជាជននោះ ឡើយ ។
តើភ្នែកបិទ ហើយបបូរមាត់ញញឹមនោះ មានន័យយ៉ាងដូចម្តេចដែរ ?
អាស្រ័យដោយប្រាសាទបាយ័នត្រូវបានកសាងឡើងសម្រាប់ឧទ្ទិសចំពោះពុទ្ធសាសនា អ្នកនិពន្ធជាច្រើនបានឱ្យតម្លៃទៅលើការញញឹមនេះថាជា «ញញឹមអាថ៌កំបាំង» ។ រីឯភ្នែកបិទពាក់កណ្តាលគឺបង្ហាញឱ្យឃើញសកម្មភាពនៃវិធីធ្វើសមាធិ ដែលជាផ្លូវមួយស្វែងរកក្តីស្ងប់របស់បុគ្គល ហើយនិងសន្តិភាព ។ តម្លៃពិតម្យ៉ាងទៀតរបស់ភ្នែកបិទនេះ គឺសង្កត់ធ្ងន់លើន័យមួួយដែលកំណត់បានថា ការប្រើប្រាស់បញ្ញាចក្ខុុ គឺអាចមើលឃើញ អ្វីៗដ៏សែនឆ្ងាយ ច្រើនជាងការប្រើប្រាស់មំសចក្ខុុ ដែលអាចមើលឃើញបានតែក្នុងចម្ងាយមួយយោជន៍ប៉ុណ្ណោះ ។
សេចក្តីស្ងប់ គឺច្រើនសម្តែងចេញតាមរយៈភ្នែកបិទនេះឯង ស្ងប់់ព្រោះគេយល់ច្បាស់អំពីមូលហេតុនៃចក្ខុ ហើយនិងផ្លូវដែលនាំឱ្យគេអាចរំលត់ចក្ខុនេះបាន ។ រាល់សិល្បៈដែលបង្ហាញអំពីតម្លៃពុទ្ធសាសនា គឺច្រើនតែសម្តែងឱ្យឃើញភាពស្ងប់ ភាពបរិសុទ្ធ ហើយនឹងក្តីរីករាយដ៏សម្ងាត់ ។ ឆ្លងតាមរយៈបបូរមាត់ញញឹមដ៏គួរឱ្យចង់ដឹង ។ ឧទាហរណ៍ដ៏ច្រើនបានស្តែងឃើញន័យខាងលើ តាមរយៈឥរិយាបថទាំងឡាយរបស់ព្រះពុទ្ធដូចជា សមាធិមុទ្រ អភ័យមុទ្រ វិតក៌មុទ្រ ធម្មចក្រមុទ្រ ភូមិស្បាសៈមុទ្រ ហើយនិងវរមុទ្រ ។ល។ ក្នុងបណ្តាមុទ្រខាងលើ សិល្បករបានបង្ហាញទឹកមុខសាមណគោត្តមញញឹម និងរីករាយជានិច្ច ។ ញញឹម ព្រោះព្រះអង្គស្ថិតនៅពីលើជីវិត ឈ្នះនូវបាបធម៌ ហើយនិងពេញចិត្តនឹងពលកម្មដែលព្រះអង្គបានប្រព្រឹត្តសម្រាប់ណែនាំមនុស្សឱ្យរកសន្តិភាព និងសុភមង្គល។ អ្នកដែលមានជ័យជម្នះ គឺអ្នកណាដែលបានឈ្នះខ្លួនឯង ។ សង្គមដែលរៀបរយល្អ គឺជាសង្គមមានវប្បធម៌ ហើយនិងសីលធម៌របស់ប្រជាជន ម្នាក់ៗដែលជាសន្ទស្សសម្រាប់វាស់វែងនូវការរីកចម្រើនរបស់សង្គម ។
បណ្តាវិមានដទៃទៀតដែលកសាងនៅក្នុងបរិវេណកំពែងអង្គរធំ
ប្រាសាទលេខ៤៨៦ ប្រាសាទនេះស្ថិតនៅចម្ងាយប្រមាណ២០០ម៉ែត្រ ខាងត្បូងផ្លូវកាប៉ូ នៅចន្លោះប្រាសាទបាយ័ន និងទ្វារខាងលិចអង្គរធំ ។ ប្រាសាទនេះគេមិនបានស្គាល់ឈ្មោះទេ ហើយសង់ឡើងក្នុងសតវត្សទី១០ អាស្រ័យដោយសមាសធាតុសំណង់ជាច្រើនសម្គាល់ ។ គេបានកសាងដើម្បីឧទ្ទិសដល់ព្រហ្មញ្ញសាសនា ហើយបន្ទាប់មកឧទ្ទិសចំពោះពុទ្ធសាសនា ។ នាឆ្នាំ១៩៨១ លោកហង់រី ម៉ារសាល់ បានរកឃើញ ហើយនិងកាប់ឆ្ការព្រៃសម្អាតទីនោះ ។
ប្រាសាទនេះសាងនៅលើខឿន៣ជាន់ ទ្រុឌទ្រោមណាស់ទៅ ហើយៗត្រូវបានកសាងក្នុងពេលខាងក្រោយ សម្រាប់ឧទ្ទិសចំពោះពុទ្ធសាសនា(ចម្លាក់ហោជាងខាងកើត បង្ហាញព្រះពុទ្ធគង់ក្រោមម្លប់ពោធិ៍) ។ នៅពីមុខប្រាសាទនេះយើងឃើញមានទីលានថ្មបាយក្រៀម លម្អដោយរូបតោ ហើយនិងទីរាបមួយ (ប្រើក្នុងបំណងពុទ្ធសាសនា) ដែលមានសន្លឹកសីមាព័ទ្ធជុំវិញ ហើយនិងប្រថែនមួយដែលតម្កល់រូបបដិមា ។ រីឯសសរពេជ្រ ហើយនិងផ្តែរទ្វារអំពីថ្មភក់ពណ៌ផ្កាឈូក (ក្នុងរចនាបថបន្ទាយស្រី៖ សតវត្សទី២០ នៅគង់វង្សនៅឡើយ) ។ ខាងកើតមានចម្លាក់ព្រះសិវៈគង់លើតោនន្ទិន ហើយខាងជើងរូបព្រះឥន្ទគង់លើដំរី ។ បន្ទប់របស់ប្រាសាទ២ម៉ែត្រគុណនឹង២,៣០ម៉ែត្រ បែរមុខទៅទិសទាំង៤ ។
ប្រាសាទពីរទៀតសាងក្នុងសម័យក្រោយ បែរមុខទៅទិសខាងកើត រត់ជួរគ្នាជាមួយប្រាសាទមុន នៅលើខឿនតែមួយ ។ បច្ចុប្បន្ន នៅសេសសល់ជញ្ជាំង ខ្លះៗ ។ នៅចំហៀងខាងជើងគេឃើញពុទ្ធរូបទ្រង់ឈរមួយអង្គ មានផ្នួងសក់ដូចជាអណ្តាតភ្លើង ។ នៅទីជិតខាងប្រាសាទនេះ ក៏មានសំណល់ផ្តែរទ្វារដែលធ្លាក់ចុះមកដី ដោយការដួលរលំរបស់ប្រាសាទនេះ ។
ទីលានស្តេចនៅអង្គរធំ
ទីលានស្តេចពិតប្រាកដ មានរាងចតុកោណកែងប្រវែង៥៥០ម៉ែត្រគុណនឹង២០០ម៉ែត្រ ដែលសមស្របប្រសើរណាស់ទៅនឹងការវិវឌ្ឍរបស់ការដង្ហែក្បួន ហើយនឹងព្យុហយាត្រារបស់កងទ័ព ។ ក្នុងសម័យជ័យវរ្ម័នទី៧ ព្រះរាជា និងនាម៉ឺនមុខមន្ត្រីអាចទស្សនាទស្សនីយភាពអំពីទីខ្ពស់របស់ទីលាននេះ ដែលទ្រវេទិកាអំពីឈើដ៏ល្អ ។ នាឆ្នាំ១២៩៦ បេសកជនចិនឈ្មោះជីវ តាក្វាន់ បានពណ៌នាអំពីបុណ្យ ខ្លះៗដែលសម្តែងពីមុខទីលាននេះ ៖ «គេផ្តុំឈើទម្រមួយយ៉ាងធំ ដែលអាចដាក់មនុស្សបានជាង១.០០០នាក់ នៅពីមុខរាជវាំង ហើយមានលម្អដោយគោម និងបុប្ផាជាច្រើន ។ គេរៀបចំរន្ទាឈើសម្រាប់ដាក់កាំជ្រួច ហើយនិងផាវ ។ រាត្រីកាលបានមកដល់ គេក៏បានយាងមហាក្សត្រ ដើម្បីទស្សនាទស្សនីយភាព ហើយគេក៏ផ្តើមអុជកាំជ្រួច និងផាវ…» ។
ទីលានដំរី
ទីលាននេះកសាងនាចុងសតវត្សទី១២ ដោយព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ។ ក្នុងស្ថានភាព បច្ចុប្បន្ន ទីលានដំរីមានបណ្តោយ៣០០ម៉ែត្រ ចាប់ពីប្រាសាទបាពួនទៅទល់នឹងទីលានស្តេចគំលង់ ។ ក៏ប៉ុន្តែ ចុងទាំងសងខាងស្ថិតនៅមិនទាន់ច្បាស់លាស់នៅឡើយ ហើយបន្សល់ស្លាកស្នាមជាច្រើនអំពីការកសាង និងបន្ថែមថ្មីជាបន្តបន្ទាប់ ។ នៅផ្នែកខាងមុខនៃទីលាន យើងឃើញមានសំណង់លយចេញ(avant-corps) ចំនួន៥ ហើយនឹងជណ្តើរ ។ ក្នុងជណ្តើរនោះមានជណ្តើរ៣សំខាន់ ។ ជណ្តើរខាងត្បូងអមដោយដំរីក្បាលបី មានប្រមោយកាន់ផ្កាឈូក ។ ជណ្តើរបន្ទាប់បន្សំពីរទៀត ដែលអមជណ្តើរកណ្តាល ក៏មានលម្អដោយដំរីក្បាលបីនេះដែរ។ នៅលើផ្នែកចំហៀងរបស់ជណ្តើរកណ្តាល ហើយនិងជញ្ជាំងទីលានដំរីពិតប្រាកដនោះ មានលម្អដោយរូបតោ និង «គ្រុឌ»។ នៅផ្ទៃខាងលើមានលម្អដោយរូបតោ និងបង្កាន់ដៃនាគ ហើយនិងគ្រុឌ នៅតាមសំណង់ដែលចេញមកខាងមុខ ។ រូបទាំងអស់នេះស្ថិតក្នុងរចនាបថបាយ័ន ។
នៅចំហៀងខាងជើង មានជណ្តើរពីរចោតបន្តិច ។ ជណ្តើរមួយផ្សេងទៀតស្ថិតនៅជ្រុងខាងជើង មានលម្អរូបគ្រុឌ និងតោ ហើយនិងចម្លាក់ក្រឡោត ទាបជា ថ្នាក់ៗបង្ហាញឆាកកីឡា៖ ចំបាប់ ប្រណាំងរថ ល្បែងវាយដំបងគោល ដូចគ្នានឹងជ្រុងខាងត្បូងដែរ ។
ផ្ទាំង ផ្សេងៗទៀត នៅផ្ទៃខាងមុខទីលានគេឆ្លាក់ជាក្បាច់ក្រឡោតខ្ពស់ ជារូបដំរីមានទ្រមាក់ (មើលពីចំហៀង) នៅក្នុងឆាកបរបាញ់នានាក្រោមទម្រង់ប្រាកដនិយមមួយ ។
បើគេឈរមើលពីលើពីទីលាននេះ គេនឹងឃើញជញ្ជាំងកំផែង និងគោបុរៈ ខាងកើតរបស់រាជវាំង ។ ផ្នែកខាងលើរបស់ទីលានចែកចេញជាពីរជាន់ ដែលមានខឿនលម្អដោយរូបហង្សផង ។ នៅ
ចែករំលែកព័តមាននេះ