«ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ! មានផ្លូវពីរដែលបព្វជិតត្រូវតែចៀសវាង គឺផ្លូវពេញចិត្ដក្នុងកាមសុខ (កាមសុខល្លិកានុយោគៈ) ផ្លូវនេះជាផ្លូវគ្រោតគ្រាត ជាផ្លូវថោកទាបជំពាក់ក្នុងលោកិយ និងជាផ្លូវឥតប្រយោជន៍ រីឯផ្លូវមួយទៀតគឺជាផ្លូវតឹងតែងពេក ធ្វើឱ្យលំបាកដល់ខ្លួនឯង (អត្ដកិលមត្ថាយោគៈ)ជាផ្លូវលំបាក ជាផ្លូវថោកទាប និងក៏ជាផ្លូវឥតប្រយោជន៍ដែរ» ។
«ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ! មានផ្លូវពីរដែលបព្វជិតត្រូវតែចៀសវាង គឺផ្លូវពេញចិត្ដក្នុងកាមសុខ (កាមសុខល្លិកានុយោគៈ) ផ្លូវនេះជាផ្លូវគ្រោតគ្រាត ជាផ្លូវថោកទាបជំពាក់ក្នុងលោកិយ និងជាផ្លូវឥតប្រយោជន៍ រីឯផ្លូវមួយទៀតគឺជាផ្លូវតឹងតែងពេក ធ្វើឱ្យលំបាកដល់ខ្លួនឯង (អត្ដកិលមត្ថាយោគៈ)ជាផ្លូវលំបាក ជាផ្លូវថោកទាប និងក៏ជាផ្លូវឥតប្រយោជន៍ដែរ» ។
«អ្នកទាំងឡាយ! ចូរបោះចោលបង់នូវផ្លូវអមទាំងពីរនេះ តថាគតបានត្រាស់ដឹងស្គាល់ផ្លូវកណ្ដាល (មជ្ឈិមាបដិបទា) ជាផ្លូវនាំទៅរកការឃើញត្រូវ និងចំណេះដឹង នាំទៅរកសេចក្ដីសុខ សេចក្ដីស្ងប់ នាំឱ្យមានបញ្ញា នាំទៅរកការត្រាស់ដឹង និងព្រះនិព្វាន» ។
នេះជាពុទ្ធឱវាទ គឺព្រះធម៌ ដែលព្រះពុទ្ធទ្រង់បានសម្ដែងក្នុងបឋមធម្មទេសនារបស់ព្រះអង្គ ដែលហៅថាធម្មចក្កប្បវត្ដនៈ (ឬការបង្វិលចក្រនៃច្បាប់ធម្មជាតិ) នៅសារនាថ (ព្រៃមិគទាយៈ) ហើយក្នុងនោះព្រះពុទ្ធបានសម្ដែងប្រាប់អំពីមជ្ឈិមមគ្គ(ផ្លូវកណ្ដាល) អដ្ឋង្គិកមគ្គ(ផ្លូវត្រូវមានអង្គ៨) និងអរិយសច្ចៈ៤ ។
ធម៌របស់ព្រះពុទ្ធ បានផ្សព្វផ្សាយទៅយ៉ាងឆាប់រហ័ស ជ្រាបចូលដល់គ្រប់ស្រទាប់វណ្ណៈ ឋានៈនៃមហាជន ។ ព្រះពុទ្ធទ្រង់សម្ដែងធម៌ប្រាប់ឱ្យមហាជនដឹងថាមាគា៌ដែលនាំទៅរកការសង្គ្រោះខ្លួនឯងឱ្យរួចផុតចាកទុក្ខនោះ គឺមិនមែនតាមការបន់ស្រន់សុំដល់ ឬពឹងលើព្រះអាទិទេព ឬមួយពឹងលើអំណាចទេពតាម្ចាស់សួគ៌ណាឡើយ តែតាមការស្គាល់ច្បាស់នូវមាគា៌បដិបត្ដិត្រូវ ។ គឺជាការបដិបត្ដិរបស់មនុស្ស ដោយបានស្គាល់អំពីទុក្ខ ហេតុដែលឱ្យកើតទុក្ខបណ្ដាលមកពីការជាប់ក្នុងចំណងឃ្នាបយន្ដនៃកាម និងតណ្ហា។
ធម៌របស់ព្រះសក្យមុនី ព្រះអង្គតែងតែសម្ដែងអំពីអត្ដភាពសត្វ សង្ខារ និងធម្មជាតិ ដោយមានការបរិយាយឱ្យងាយយល់ និងលើករឿងនិទានទាក់ទិនជីវភាពប្រចាំថ្ងៃមកសម្ដែងផងដែរ ។ មានថ្ងៃមួយ ព្រះពុទ្ធបានជួបនឹងស្រ្ដីម្នាក់ ដែលបីសពកូននៅក្នុងដៃមកសុំព្រះអង្គឱ្យជួយសង្គ្រោះជីវិតកូនរបស់នាង ។ ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ប្រាប់ឱ្យនាងដើរទៅរកគ្រាប់ពូជដំណាំពីផ្ទះណាដែលមិនមានសាច់ញាតិស្លាប់យកមកប្រគេនព្រះអង្គ ។ ក្រោយពីដើររកមិនបាន នាងត្រឡប់មកទាំងយំខ្សឹកខ្សួល ហើយបានដួលនៅទៀបព្រះបាទរបស់ព្រះអង្គ ។ ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់បានសម្ដែងធម៌ប្រាប់ដល់នាងអំពីអត្ដភាពរបស់យើងនេះជាធម្មជាតិដែលគ្រាន់តែជារបស់បណ្ដោះអាសន្នប៉ុណ្ណោះ ធ្វើឱ្យនាងភ្ញាក់ដឹងខ្លួនស្រាកស្បើយពីសេចក្ដីទុក្ខសោក ។
ចាប់តាំងពីបានត្រាស់ដឹងរហូតដល់គ្រាដែលព្រះពុទ្ធទ្រង់ចូលមហាបរិនិព្វាន នៅព្រះជន្ម៨០វស្សា ធម៌ទេសនាជាពាក្យប្រដៅរបស់ព្រះអង្គ បានត្រូវមហាជនយ៉ាងច្រើនសម្បើមគោរពប្រតិបត្ដិតាមនៅប្រទេសឥណ្ឌា ជាពិសេសក្នុងចំណោមពួកក្សត្រ និងពួកវស្យៈគឺពួកអ្នកជំនួញ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាក៏បានជួយរំដោះមហាជនឱ្យចេញផុតពីសង្គមរបស់ពួកព្រាហ្មណ៍ហិណ្ឌូដែលប្រកាន់វណ្ណៈ និងប្រកាន់តាមពិធីបូជាបន់ស្រន់យ៉ាងច្រើន ។
ជាពិសេស ព្រះពុទ្ធបានសម្ដែងធម៌ទេសនាប្រាប់មនុស្សលោកឱ្យដឹងថា ការរំដោះខ្លួនឱ្យរួចផុតចាកទុក្ខទាំងពួងនោះ ស្ថិតនៅក្នុងដៃរបស់ខ្លួនគឺពឹងលើខ្លួនឯង តាមការរំដោះខ្លួនចេញឱ្យផុតពីអំណាចតណ្ហា ។ «នែ! ភិក្ខុទាំងឡាយ ចូរលះបង់របស់ក្នុងទូករបស់អ្នកចោលទៅ កាលបើធ្វើដូច្នោះ ទូករបស់អ្នកនឹងទៅលឿន ។ គឺលះកាត់ចោលទោសៈ និងតណ្ហា តាមវិធីនេះអ្នកនឹងបានទៅដល់ព្រះនិព្វាន» ។ (ធម្មបទឥណ្ឌាលេខ៣៦៩) ។
តែពីរ-បីខែក្រោយពីព្រះពុទ្ធបរិនិព្វានទៅ មានប្រជុំសង្ឃដ៏ធំមួយដែលគេស្គាល់ជាទូទៅថាបឋមសង្គាយនាប្រព្រឹត្ដទៅនៅឯគុហារឈ្មោះថា សប្ដបារនីនៅជិតក្រុងរាជគ្រឹះ(សព្វថ្ងៃហៅថា រ៉ាជគៀរ) ។ នៅពេលនោះ ធម៌របស់ព្រះពុទ្ធត្រូវបានប្រមូលផ្ដុំចងក្រងជាលើកដំបូង ។ ទុតិយសង្គាយនាត្រូវបានធ្វើឡើងនៅក្រុងវេសាលី នៅក្នុងរយៈពេល១០០ឆ្នាំក្រោយមកទៀត ។ តតិយសង្គាយនាបានត្រូវធ្វើឡើងនៅក្រុងបត្ដលីបុត្រ(សព្វថ្ងៃហៅថា ប៉ាត់ តាក់ណា) ក្រោមការឧបត្ថម្ភរបស់ព្រះបាទធម្មាសោក ដែលពេលនោះបុត្ររបស់ព្រះអង្គនាមមហិន្ត្រា និងបុត្រីនាមសង្ឃមិត្រា ត្រូវបានបញ្ជូនឱ្យទៅផ្សព្វផ្សាយពុទ្ធសាសនានៅសិរីលង្កា ។
ព្រះបាទធម្មាសោក ដែលសោយរាជធានីពីឆ្នាំ២៦៨ដល់ឆ្នាំ២៣៩ មុនគ្រឹស្ដសករាជ ព្រះអង្គបានប្រែមកគោរពប្រតិបត្តពុទ្ធសាសនា នៅពេលដែលព្រះអង្គបានមានវិបត្ដមនសិការ ក្រោយពីការឈ្នះសង្គ្រាមបង្ហូរឈាមមួយនៅនគរក្លឹង (សព្វថ្ងៃឥណ្ឌាភាគអាគ្នេយ៍ ក្នុងរដ្ឋអូរិស្សា) ដែលក្នុងសង្គ្រាមនោះជីវិតជនស្លូតត្រង់រាប់ពាន់ ម៉ឺុននាក់ត្រូវបានសម្លាប់ដោយគ្មានមេត្តា ។ ក្រោយពីបានថ្វាយខ្លួនចូលជាពុទ្ធបរិស័ទជឿជាក់ក្នុងធម៌របស់ព្រះពុទ្ធនៅ២៦០ឆ្នាំមុនគ្រឹស្ដសករាជមក ព្រះបាទធម្មាសោកក៏បានដឹកនាំប្រទេសរបស់ព្រះអង្គតាមផ្លូវព្រះធម៌ដោយអហិង្សា និងយុត្តិធម៌ ។ ព្រះអង្គបានចាត់ចែងលើកស្ទួយពុទ្ធសាសនាយ៉ាងខ្លាំងក្លានៅដែនអាណាចក្រដ៏ធំធេងរបស់ទ្រង់ ។
ក្នុងអំឡុងប៉ុន្មានរយឆ្នាំ ក្រោយព្រះពុទ្ធសមណគោតមចូលបរិនិព្វានទៅ កើតមានសាលាសិក្សាធម្មវិន័យពុទ្ធសាសនាជាច្រើន រួមមានទាំងសាលាសិក្សាពុទ្ធសាសនាមហាយានផង ។ ក្នុងប្រទេសសិរីលង្កា មានបើកសាលាសិក្សាធម្មវិន័យពុទ្ធសាសនា ដោយព្រះថេរៈទាំងឡាយ និងដោយមានព្រះរាជាដែលមានឥទ្ធិពល(១១៥៣-៨៦មុនគ្រឹស្ដសករាជ) ជាពុទ្ធសាសនូបត្ថម្ភក៍ ។ ក្រោយមកព្រះសង្ឃសិរីលង្កាបាននាំពុទ្ធសាសនាថេរវាទ(ហីនយាន) មកកាន់ប្រទេសភូមា ហើយក្រោយមកទៀត ព្រះធម៌របស់ព្រះសក្យមុនីបានចូលមកប្រទេសកម្ពុជា និងលាវជាបន្ដបន្ទាប់ ។
ព្រះពុទ្ធសាសនាបានផ្សាយទៅដល់ប្រទេសចិន តាមរយៈពួកអ្នកជំនួញ៥០ឆ្នាំមុនគ្រិស្ដសករាជ បន្ទាប់មកទៅដល់ប្រទេសកូរ៉េទៀត ។ រួចហើយក៏ផ្សព្វផ្សាយទៅដល់ប្រទេសជប៉ុននៅសតវត្សរ៍ទី៦ ។ និកាយ «ហ្សិន» ដែលជាផ្នែកទស្សនៈវិជ្ជាពុទ្ធសាសនាមហាយាន បានកកើតនៅជប៉ុនក្នុងសតវត្សរ៍ទី១២ ។ ហ្សិន ជាពាក្យជប៉ុន ពាក្យចិនថា «ចា អាន» មកពីសំស្ក្រឹតថា «ធ្យាន» (ឈានគឺការចម្រើនសមាធិ ភាវនា) ។
នៅសតវត្សរ៍ទី៨ ពុទ្ធសាសនាបានសាយភាយទៅដល់ទឹកដីទីបេ បន្ទាប់មកម៉ុងហ្គោលី ។ នៅទីបេនិកាយ១ទៀតឈ្មោះពេជ្រយាន (Vajrayana) ក៏បានកកើតឡើង ។ យាននេះត្រូវបានគេពណ៌នាថារួមបញ្ចូលទាំងទ្រឹស្ដីថេរវាទ និងមហាយាន ព្រមទាំងមានដាក់ទ្រឹស្ដីគម្ពីរតន្ដ្រៈបញ្ចូលផង ។ ពុទ្ធសាសនាត្រូវរងគ្រោះដោយសារការចូលឈ្លានពានរបស់ពួកមូស្លុីមមកពីប្រទេសតួកគី នៅសតវត្សរ៍ទី១០ ។ ពេលនោះវត្ដអារាមទាំងឡាយរបស់ពុទ្ធសាសនានៅក្នុងប្រទេសឥណ្ឌាត្រូវបានបំផ្លិចបំផ្លាញចោលទាំងស្រុង ។
ចាប់តាំងពីពេលនោះមក ពុទ្ធសាសនាមិនបានត្រឡប់មកកាន់ដែនដីកំណើតរបស់ព្រះសក្យមុនីក្នុងទ្រង់ទ្រាយធំ និងពេញកម្លាំងវិញឡើយ ។ នៅឥណ្ឌាសម័យបច្ចុប្បន្ននេះពុទ្ធសាសនានៅរស់រានតែក្នុងតំបន់ភ្នំហេមពាន្ដប៉ុណ្ណោះ ។ ក៏ប៉ុន្ដែយ៉ាងណាក៏ដោយ ការមកដល់នៃសម្ដេចសង្ឃទីបេ ដាឡៃឡាម៉ាទី១៤ នៅឆ្នាំ១៩៥៩ ក្រោយពីការតាមចាប់ខ្លួនរបស់ចិន ដែលនាំឱ្យមានរដ្ឋាភិបាលនិរទេសទីបេនៅភាគខាងជើងឥណ្ឌាមក ក៏មានការបង្កើតវត្ដអារាមរាប់រយវត្ដនៅទូទាំងប្រទេសឥណ្ឌា ។ ការនេះបាននាំឱ្យពុទ្ធសាសនាអាចរស់ឡើងវិញ ហើយវត្ដអារាមចាស់ខ្លះៗក៏ត្រូវបានកសាងឡើងវិញ ជាពិសេសនៅតំបន់ភាគខាងលិចជួរភ្នំហេមពាន្ដ និងម៉្យាងទៀត ក៏ដោយមានពួកអ្នកធុញទ្រាន់នឹងការប្រកាន់វណ្ណៈ ហើយលះបង់ចោលជំនឿហិណ្ឌូ ខ្លះៗមកចូលរួមផង ។
នៅដើមសតវត្សរ៍ទី១៩ ទស្សនវិជ្ជាពុទ្ធសាសនាបានជ្រាបចូលទៅដល់ទ្វីបអឺរ៉ុប តាមរយៈពួកអ្នកធ្វើអាណានិគម ពួកបញ្ញវន្ដ ។ ពួកទេសចរ អ្នកធ្វើដំណើរមកពីទ្វីបអឺរ៉ុប និងអាមេរិកខាងជើង ដែលបានមកកាន់ប្រទេសគោរពពុទ្ធសាសនាក៏បានជ្រួតជ្រាប និងកាន់តាមទ្រឹស្ដីធម៌របស់ព្រះពុទ្ធ ។ ម៉្យាងទៀត ក៏មានពហុសូត្រ បញ្ញវន្ដពុទ្ធសាសនាពីអាស៊ីទៅកាន់ទីនោះ ជារឿយៗក្នុងដំណើរទស្សនកិច្ចផ្សព្វផ្សាយអំពីពុទ្ធសាសនា ហើយបន្ទាប់មកក៏មានបង្កើតជាមណ្ឌល វត្ដអារាមពុទ្ធសាសនា ដែលមានសហគមន៍ពុទ្ធបរិស័ទ ទាំងបព្វជិត និងគ្រហស្ថគោរពប្រតិបត្ដិតាមធម៌របស់ព្រះពុទ្ធកាន់តែមានចំនួនកើនឡើងជាបន្ដបន្ទាប់ផងដែរនៅទីនោះ ៕
ស្រង់ចេញពីទស្សនាវដ្ដីឥណ្ឌាសង្ខេប
ចែករំលែកព័តមាននេះ