ដោយមើលឃើញនូវសារប្រយោជន៍នៃដំណើររឿងរបស់ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់នៃយើង សូមធ្វើការសង្ខេបនូវជីវប្រវត្តិរបស់ព្រះអង្គ ដើម្បីបានជាប្រយោជន៍ដល់ពុទ្ធមាមកជនក្នុងការគោរពប្រតិបត្តិផង និងបានជាចំណេះដឹងផង។ ជីវប្រវត្តិដ៏សង្ខេបនេះមានដំណើររឿងដូចតទៅៈ
កាលពីមុនសម័យពុទ្ធកាល មានព្រះរាជាណាចក្រតូចមួយឈ្មោះសក្កជនបទមានទីក្រុងកបិលវត្ថុឬជារាជធានីដែលស្ថិតនៅក្រោម អាណាគ្រប់គ្រងរបស់ព្រះបាទបសេនទិនាក្រុងសាវត្ថីក្នុងដែនកោសល។ កាលណោះព្រះបាទសុទ្ធោធនៈជារាជាធិបតេយ្យបានរាជាភិសេកជាមួយព្រះនាងមហាមាយា ជាអគ្គមហេសី ហើយក្រោយមកក៏បានប្រសូតព្រះរាជបុត្រមួយព្រះអង្គព្រះនាមសិទ្ធត្ថកុមារក្នុងព្រះរាជត្រកូលគោតម ។
កាលព្រះជន្មាយុគ្រប់៨វស្សាព្រះរាជកុមារបានទទួលការសិក្សានូវវិជ្ជាផ្សេងៗដូចជា អក្សរសាស្ដ្រ យុទ្ធសាស្ដ្រ សិល្បៈក្នុងការគ្រប់គ្រងរាជ្យសម្បត្តិ។ លុះជន្មាយុគ្រប់១៦ព្រះវស្សាព្រះរាជបិតាក៏បានរៀបចំព្រះរាជពិធីអភិសេកអាវាហមង្គលជាមួយព្រះនាងយសោធរាពិម្ពាឲ្យជាព្រះរាជជាយា ។
តាំងពីតូចរហូតដល់ព្រះវរកាយចម្រើនពេញវ័យព្រះអង្គ ពុំដែលបានចេញទៅខាងក្រៅព្រះរាជវាំងម្តងណាឡើយ លុះថ្ងៃមួយព្រះអង្គនិងឆន្នអាមាត្យបានលួចចេញទៅដើម្បីទស្សនាទតមើលជីវភាពរបស់ប្រជារាស្ត្រ ។
ថ្ងៃទី១-ព្រះអង្គបានទតឃើញជនចំណាស់ដើរកាន់ឈើច្រត់យោងអាត្មាស្ទើរតែមិនរួចតាមដងវិថី។
ថ្ងៃទី២-របានទតឃើញ មនុស្សមានជំងឺដេកបម្រះននៀលស្រែកថ្ងូររហ៊ឺសដោយទុក្ខវេទនា។
ថ្ងៃទី៣-ព្រះអង្គបានទតព្រះនេត្រឃើញសាកសពមនុស្សឡោមព័ទ្ធទៅដោយពួកញាតិទួញយំ ស្តាយស្រណោះអាឡោះអាល័យ ។
ដោយប្លែក ព្រះទ័យព្រះអង្គក៏ បានសាកសួរឆន្នអាមាត្យថា តើពួកមនុស្សទាំងអស់នេះចុះហេតុអ្វីទើបបានមានអាការៈខុសប្រក្រតីដូច្នេះ? អាមាត្យតបថា មិនចំពោះតែពួកគេនោះទេ ទូលព្រះបង្គំក៏ដោយ ព្រះវររាជបិតាមាតា ឬព្រះរាជទេពី ឬសូម្បីតែព្រះអង្គផ្ទាល់ក្តីក៏នឹងជួបប្រទះជាក់ជាមិនខាននូវជរាភាព ព្យាធិភាព និងមរណភាព ។
បានព្រះសណ្តាប់ឮដូច្នោះ ព្រះអង្គតក់ស្លត់ក្នុងព្រះហរទ័យយ៉ាងខ្លាំងដែលបានដឹងថា មនុស្សគ្រប់រូបមិនអាចគេចផុតពីសភាពកើត ចាស់ ឈឺ ស្លាប់បាន ។
ថ្ងៃទី៤-ព្រះអង្គ បានទតឃើញអ្នកបួសស្វែងរកមោក្ខធម៌ហើយឆន្នអាមាត្យពណ៌នា ថាព្រះគុណម្ចាស់ទាំងនេះកំពុងតែស្វែងរកនូវទីរំលត់ទុក្ខដោយវិធីអង្គុយស្មិងស្មាធិ៍ ដូច្នេះឯង។
តាំងតែពីថ្ងៃនោះមកព្រះអង្គពុំដែលសប្បាយក្នុងព្រះហរទ័យឡើយ ព្រះអង្គសញ្ជឹងគិតដល់ទេវទូតទាំង៤ហើយគិតរកផ្លូវចេញព្រះផ្នួសស្វែងរកមោក្ខធម៌ ។
រហូតដល់ព្រះជន្មវស្សាគ្រប់២៩ឆ្នាំ នារាត្រីពេញបូណ៌មី ព្រះចន្ទពេញវង់នោះ ព្រះរាហុលក៏បានប្រសូត។ ព្រះរាជហរទ័យស្នេហារាប់លានបានស្រោចស្របហើយលើព្រះរាហុល រាជឱរស ព្រះអង្គរំពឹងឃើញថា បណ្តាញសំណាញ់បានចាក់ស្រេះហើយក្នុងហរទ័យអញ តែអញនឹងចេញស្វែងរកមោក្ខធម៌នាកាលឥឡូវនេះឯង។
ព្រះអង្គស្តេចយាងទៅរកឆន្នអាមាត្យឲ្យនាំសេះឈ្មោះកណ្ឋកៈ មកថ្វាយហើយនាយឆន្នៈក៏ធ្វើដំណើរទៅតាមព្រះអង្គដែរឆ្ពោះទៅកាន់ព្រៃភ្នំ ហើយទ្រង់បានកាត់ព្រះកេស សាងផ្នួសនាមាត់ស្ទឹងអនោមានិងបញ្ជូនឆន្នអាមាត្យនិងសេះកណ្ឋកៈព្រមទាំងគ្រឿងរាជឥស្សរិយយស ទៅកាន់ព្រះបរមរាជវាំងវិញ។
ក្រោយពីទ្រង់សាងផ្នូសជាតាបសឥសីព្រះអង្គក៏បានចូលទៅស្នាក់អាស្រ័យសិក្សាក្នុងសំណាក់ អាចារ្យទាំងពីរមានឧទកតាបសជាដើមរហូតដល់បានសម្រេចវិជ្ជាខ្ពង់ខ្ពស់ ក្នុងសំណាក់គ្រូទាំងពីរចេះចប់អស់ ហើយព្រះអង្គក៏បានបំពេញទុក្ករកិរិយាមានការអត់អាហារជាដើមអស់៦ ឆ្នាំដោយមានឥសីបញ្ចវគ្គិយគឺ កោណ្ឌញ្ញៈ វប្បៈ ភទ្ទិយៈ មហានាម និងអស្សជិចាំបម្រើ។ ដោយការប្រព្រឹត្តបតិបត្តិក្នុងកិច្ចដ៏ឧក្រិដ្ឋតែពុំបានផល ព្រះអង្គក៏ងាកមកប្រតិបត្តិតាមផ្លូវកណ្តាលមិនតឹងពេក និងមិនធូរពេកពោលគឺមជ្ឈិមបដិបទាហ្នឹងឯង។ ឯពួកបញ្ចវគ្គិយយល់ឃើញថា មានតែការធ្វើទុក្ករកិរិយាប៉ុណ្ណោះទើបជាមាគ៌ានាំទៅរកការត្រាស់ដឹងបាន តែផ្ទុយស្រឡះព្រះអង្គត្រឡប់មកឆាន់អាហារវិញមិនសង្ឃឹមថានឹងបានត្រាស់ដឹងឡើយ។
ហេតុការណ៍នេះធ្វើឲ្យពួកឥសីទាំង៥អង្គបោះបង់ព្រះសមណគោតមឲ្យនៅតែឯងឯកោ ហើយបាននាំគ្នាទៅបំពេញតបៈក្នុងព្រៃឥសិបតនមិគទាយវ័នអស់ទៅ ។
នៅព្រឹកនៃថ្ងៃពេញបូណ៌មីខែវិសាខ ព្រះអង្គបានទទួលមធុបាយាសរបស់នាងសុជាតាជាព្រះក្រយាហារហើយបានប្រថាប់គង់ក្នុងឥរិយាបថព្រះភ្នែនដោយតាំងចិត្តអធិដ្ឋានថា នឹងមិនព្រមក្រោកចេញពីគល់ពោធិ៍នេះជាដាច់ខាតដរាបសម្រេចអនុត្តរសម្មាសម្ពោធិញ្ញាណគឺការត្រាស់ដឹង ។
នារាត្រីកាលនោះឯង ព្រះអរហន្តសម្មាសម្ពុទ្ធក៏បានកើតឡើងហើយក្នុងលោក ព្រះធម៌ក៏បានកើតឡើងហើយក្នុងលោក ។
ចែករំលែកព័តមាននេះ