រាជធានីភ្នំពេញ ៖ ច័ន ឬ ប៉ែន ជាឈ្មោះផលព្រឹក្សម្យ៉ាង ដែលបច្ចុប្បន្នមានចំនួនច្រើនបំផុតនៅក្នុងខេត្តចន្ទបុរី ដែលជាអតីតខេត្តមួយរបស់ខ្មែរ ប៉ុន្តែស្ថិតក្នុងទឹកដីថៃសព្វថ្ងៃ រួមទាំងតំបន់ភាគខាងលិចនៃជួរភ្នំក្រវាញ…
រាជធានីភ្នំពេញ ៖ ច័ន ឬ ប៉ែន ជាឈ្មោះផលព្រឹក្សម្យ៉ាង ដែលបច្ចុប្បន្នមានចំនួនច្រើនបំផុតនៅក្នុងខេត្តចន្ទបុរី ដែលជាអតីតខេត្តមួយរបស់ខ្មែរ ប៉ុន្តែស្ថិតក្នុងទឹកដីថៃសព្វថ្ងៃ រួមទាំងតំបន់ភាគខាងលិចនៃជួរភ្នំក្រវាញ ។
ខ្មែរយើងស្គាល់ និងបរិភោគតាំងតែពីសម័យបុរាណមកម្ល៉េះ ប៉ុន្តែសព្វថ្ងៃដើមច័ន ឬប៉ែននេះ ពុំសូវមានអ្នកដាំដុះវានោះទេ និងកម្រឃើញមានលក់នៅលើទីផ្សាណាស់ ដែលធ្វើអោយកូនខ្មែរជំនាន់ក្រោយពុំបានស្គាល់ ពុំបានដឹងច្បាស់អំពីផ្លែឈើបុរាណមួយប្រភេទនេះឡើយ ។
ដូចនេះហើយ កោះសន្តិភាព សូមដកស្រង់អត្ថបទស្រាវជ្រាវមួយលម្អិតពីដើម «ច័ន ឬប៉ែន» ដែលចងក្រងដោយម្ចាស់ផេក Biohistory of Cambodia គឺអ្នករុក្ខវិទូ សុខ វិជ្ចា ដែលជាអ្នកជំនាញផ្នែករុក្ខជាតិមួយរូបនៅកម្ពុជា អំពីគុណប្រយោជន៍ដ៏សម្បូរបែបក៏ដូចជា ប្រវត្តិ និងទំនាក់ទំនងនៃផ្លែ«ច័ន ឬប៉ែន» នៅក្នុងវប្បធម៍អរិយធម៌ និងសង្គមខ្មែរ ។ ច័ន ឬប៉ែន មានដើមកំណើតនៅតំបន់ជួរភ្នំក្រវាញខាងលិចនៃទឹកដីសុវណ្ណភូមិខ្មែរ ហើយបានសាយភាយពូជទៅដល់ប្រទេសថៃ វៀតណាម លាវ និងភូមា ។
ដើមច័នមានកម្ពស់ជាមធ្យម ៥ម – ១០ម សម្បកដើមចាស់មានពណ៌ខ្មៅ ។ ដើមច័ន ច្រើនដុះដោយខ្លួនឯងនៅកន្លែងដីសើម ព្រៃរបោះ ភ្នំ ឬដាំក្នុងភូមិ និងវត្តអារាម ។ កាលពីសម័យមុន ខ្មែរយើងនិយមដាំដើមច័ននៅតាមទីវត្តអារាមណាស់ ដោយសារផ្លែរបស់វាមានភាពចម្លែកពីគេ ព្រោះជាដើមឈើតែមួយតែផ្លែមាន ២សណ្ឋានផ្សេងពីគ្នាដែលខ្មែរយើងនិយមហៅថា ចាន់ និងប៉ែនមកដល់សព្វថ្ងៃ ។ ដោយតាមជំនឿរបស់ប្រជាជន ដើមរបស់វាពេលដែលនៅតូចមានផ្លែរូបរាងសំប៉ែត គ្មានគ្រាប់យើងហៅថា ប៉ែន ឬម៉ាក់ប៉ែន និងពេលដើមរបស់វាធំអស់ផ្លែរបស់វាមានរាងមូលវិញ យើងហៅថា ចាន់ តែបើយោងតាមការសិក្សាលក្ខណៈវិទ្យាសាស្ត្រវិញ គឺភាគច្រើនរុក្ខជាតិហូបផ្លែជារុក្ខជាតិដែលមានផ្កាភេទញី ឈ្មោលក្នុងដើមតែមួយ ( monoecious ) ដោយផ្កាភេទញី ដែលបានទទួលលម្អងកេសរពីផ្កាឈ្មោល ពេលផ្លែមកវា និងចេញទៅជា ច័ន ចំណែកផ្កា ដែលមិនបានទទួលលម្អងកេសរទេវា និងក្លាយទៅជា ប៉ែន ។
ច័ន ឬ ប៉ែន ជាឈ្មោះដែលយកតាមឈ្មោះអតីតខេត្តខ្មែរ ចន្ទបុរីពីសម័យមុនសៀមគ្រប់គ្រង ដោយសារតែដើមច័ននេះ មានភាពពេញនិយមខ្លាំងនៅសម័យបុរាណទើបបានគេកំណត់យកឈ្មោះដូចឈ្មោះខេត្តដែលជាទីកំណើតដើមរបស់វាដូច្នោះឯង ។ លុះក្រោយមកពេលខ្មែរបុរាណយើងយកពូជដើមច័ននេះមកដាំនៅគ្រប់ទិសទី គេក៏នៅតែហៅតាមឈ្មោះខេត្តចន្ទបុរីនេះដដែល ។ ក្នុងសម័យបុព្វកាលខ្មែរយើងនិយមធ្វើគ្រឿងអប់ក្លិនពីធម្មជាតិណាស់ ហើយគេក៏បានយកផ្លែច័ននេះ មកកែច្នៃជាគ្រឿងអប់មួយប្រភេទផងដែរ ដូចជា ការប្រើនៅលើម្ហូបអាហារជាដើម នេះក៏ព្រោះតែផ្លែរបស់វាមានក្លិនក្រអូបខ្លាំង ដូចជាពពួកគ្រឿងអប់ក្លិនដទៃទៀតផងដែរ ។
ផ្លែច័នទុំត្រូវបានមនុស្សសម័យបុរាណ គេយកមកប្រើសម្រាប់អប់ក្លិនស្រា ដើម្បីអោយវាមានក្លិនក្រអូប ដោយវិធីចំហុយផ្លែទុំរបស់វាជាមួយស្រាបុរាណ រួចគេក៏ហៅស្រានោះថា ទឹកចន្ទន៍ ដូចយើងធ្លាប់លឺក្នុងភាពយន្តបុរាណខ្មែរពីដើមអញ្ចឹង ព្រោះភាគច្រើនស្រាប្រភេទនេះមានតម្លៃថ្លៃជាងស្រាធម្មតា អញ្ចឹងហើយមានតែព្រះមហាក្សត្រ និងអ្នកធូធារទេទើបមានលុយទិញ ។ ចំណែកមួយទៀតគេ យកផ្លែច័នទុំដូចគ្នាយកទៅត្រាំក្នុងស្រាតែម្តង ហើយគេហៅស្រានោះថា ស្រាចន្ទន៍ ។
នៅសម័យមុនដើមច័នត្រូវបានគេដាំដុះទាំងក្នុងព្រះបរមរាជវាំងខ្មែរ និងសៀម ដើម្បីយកផ្លែរបស់វាមកផលិតជាស្រាចន្ទន៍ ឬទឹកចន្ទន៍នេះសម្រាប់ថ្វាយហ្លួង ។ មានតំបន់ខ្លះនៃប្រទេសយើងប្រជាជននាសម័យមុនក៏និយមយកផ្លែច័ននេះ មកអប់ក្នុងទូរសម្លៀកបំពាក់ផងដែរ ព្រោះវាផ្តល់នៅក្លិនក្រអូបឈ្ងុយ និងមានចាស់ៗមួយចំនួនទៀតយកទៅអប់ក្រមួនលាបមាត់ ដើម្បីបំបាត់ក្លិនក្រមួនចេញផងដែរ ។ ចំណែកឯដើមរបស់វាត្រូវបានគេយកទៅធ្វើជាកន្ត្រក ម្យ៉ាងមានប្រហោងតូចៗសម្រាប់ច្រោះម្សៅធ្វើនំ រួចគេក៏ហៅវាថា ប៉ែន តាមឈ្មោះរបស់ដើមនេះតែម្តង ដែលយើងស្គាល់សព្វថ្ងៃហៅថាប៉ែនធ្វើនំបញ្ចុក ។
កាលសម័យទស្សវតឆ្នាំ៦០ជាង ផ្លែច័ននេះក៏ត្រូវបានគេយកមកតែងជាបទចម្រៀងមួយបទផងដែរ ដែលមានចំណងជើងថា ស្រណោះក្លិនចន្ទ ដែលបកស្រាយដោយលោក ជា សាវឿន និងអ្នកស្រី រស់សេរីសុទ្ធា ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ដើមច័ននេះក៏ត្រូវបានព្រះមហាក្សត្រខ្មែរនាសម័យបុរាណ លោកយកមកដាក់ជាឈ្មោះប្រាសាទមួយតែម្តង គឺប្រាសាទដើមច័នដែលកសាងដោយព្រះបាទឥសានវរ្ម័នទី១ ដែលមានទីតាំងនៅភូមិសំបូរ ឃុំសំបូរ ស្រុកប្រាសាទសំបូរ ខេត្តកំពង់ធំ ។
នៅក្នុងទំរង់ក្បាច់បុរាណខ្មែរ មានក្បាច់មួយដែលបុព្វបុរសដូនតាខ្មែរយើងបានដកស្រង់យកចេញពីទម្រង់នៃផ្កាចាន់នេះដែរ ដែលសព្វថ្ងៃអ្នកខាងសិល្បៈចម្លាក់ ឬគំនូរគេហៅថា ក្បាច់ផ្កាច័ន ទំនងព្រោះបុព្វបុរសដូនតាខ្មែរលោកយល់ឃើញអំពីអត្ថប្រយោជន៍ដ៏ច្រើននៃរុក្ខជាតិដើមច័ននេះ ទើបលោកលើកយកមកច្នៃជាក្បាច់ចម្លាក់ដូចរុក្ខជាតិមួយចំនួនទៀតដែរ ។
សព្វថ្ងៃនេះមានប្រជាជនតំបន់ខ្លះបានកែច្នៃផ្លែច័នទុំយកទៅធ្វើជាបង្អែមទៀតផងគេហៅថា បង្អែមច័នខ្ទិះ គុណប្រយោជន៍ អត្ថប្រយោជន៍ និងផ្នែកឱសថបុរាណ នៃច័ន ឬប៉ែន ៖ ក្រៅតែពីឈើដែលប្រើធ្វើជាអុសដុតបាន សាច់ឈើយើងអាចយកធ្វើជាគ្រឿងសង្ហារឹម និងប្រើសម្រាប់សាងសង់ផ្ទះបាន ។ ដើមអាចយកដុតផលិតជា ធ្យូងបាន ហើយផ្លែបរិភោគស្រស់ និងធ្វើបង្អែម ខណៈស្លឹក ដើម និងសំបកកែច្នៃប្រើជាឱសថបុរាណ ។
ចែករំលែកព័តមាននេះ