ប្រភពប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរ ប្រភពមួយពីប្រទេសចិនដ៏សំខានដែរ គឺកំណត់ហេតុរបស់លោកជីវ តាក្វាន់ ស្តីពី «ទំនៀមទម្លាប់នៃប្រទេសចេនឡា» ។ កំណត់ហេតុនេះរៀបរាប់ពីប្រទេសខ្មែរនៅចុងសម័យអង្គរ អំពីរាជធានី ពីជីវភាព ការរស់នៅ ទំនៀមទម្លាប់របស់អ្នកស្រុក និងពីស្ថាប័ននានានៅសម័យនោះ ។
សូមបង្ហាញជូនកំណត់ហេតុរបស់លោកជីវ តាក្វាន់ តាមរយៈអត្ថបទបកប្រែផ្ទាល់ពីភាសាចិនដោយលោកលី ធាមតេង បោះពុម្ពផ្សាយនាឆ្នាំ១៩៧១ ។
យោបល់របស់លោកលី ធាមតេង
«កំណត់ហេតុរបស់ជីវ តាក្វាន់ អំពីប្រពៃណីនៃអ្នកស្រុកចេនឡា» ដែលមិត្តអ្នកអានកំពុងកាន់នៅដៃនេះ ពិតជាឯកសារពិសិដ្ឋមួយនៃប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរយើង ។ សៀវភៅប្រវត្តិវិទ្យា ឬអត្ថបទសិក្សាណាមួយដែលស្តីពីស្រុកខ្មែរ មិនដែលចន្លោះឈ្មោះឯកសារ ជីវ តាក្វាន់នេះឡើយ ។ កូនខ្មែរគ្រប់រូបរៀនប្រវត្តិប្រទេសខ្លួន មិនដែលនរណាមួយមិនស្គាល់ឈ្មោះជីវ តាក្វាន់ដែរ ប៉ុន្តែការដែលយើងស្គាល់នោះ សុទ្ធតែឮពាក្យតៗគ្នា កត់ចម្លង តៗគ្នាពីសៀវភៅមួយទៅសៀវភៅមួយ តាមរយៈសៀវភៅដើមជាភាសាបារាំងដែលលោក ប៉ូលប៉េល្លីយ៉ូ បានប្រែសម្រួលចេញពីអត្ថបទចិន ហើយបោះពុម្ពផ្សាយដំបូងនៅក្នុងព្រឹត្តិប័ត្រនៃសាលាបារាំងនៅចុងបូព៌៌ាពីឆ្នាំ១៩០២ ហើយក្រោយមក ពេលដែលលោក ប៉េល្លីយ៉ូ ទទួលមរណភាពទៅ លោកហ្សក សឺដេស ក៏យកស្នាដៃនេះមានទាំងអត្ថាធិប្បាយបន្ថែមក្បោះក្បាយផង ទៅបោះពុម្ពរួបរួមជាសៀវភៅមួយឡើងពីគ្រឹស្តសករាជ១៩៥១។ លោកប៉េល្លីយ៉ូ បានបញ្ជាក់ក្នុងអារម្ភកថាថា លោកបានព្យាយាមបកប្រែតាមការស្រាវជ្រាវរកឯកសាររបស់ ជីវ តាក្វាន់ ដែលមានលោកអាប់បែល រ៉េមុសាត៍ បានប្រែផ្សាយម្តងហើយពីឆ្នាំ១៨១៩ ប៉ុន្តែមិនទាន់គ្រប់សព្វ ។ ខ្លួនលោកបានទៅនៅប្រទេសចិនអស់ច្រើនឆ្នាំ ទើបប្រែបានជាស្នាដៃនេះ ។
យើងជាខ្មែរ យើងសូមគោរពអរគុណពិសេសចំពោះលោកអ្នកស្រាវជ្រាវជំនាញទាំងនេះ ទុកដូចជាជួយរើកកាយកំណប់ដ៏មានតម្លៃមួយឱ្យយើងដែរ ។ ប៉ុន្តែ ដោយលោកអ្នកប្រែនោះឯងមិនមែនជាខ្មែរ ម្ល៉ោះហើយយើងចេះតែមានចិត្តតូចមួយមមៃនឹកជានិច្ចថា ប្រសិនជាខ្មែរណាប្រែចេញពីអត្ថបទភាសាចិនផ្ទាល់តែម្តង យើងដូចជាអស់ចិត្តជាង ទោះបីការបកប្រែនោះមិនជ្រៅជ្រះឆ្អិនឆ្អៅណាស់ណាក៏ដោយ ។
ខ្ញុំធ្លាប់បានរៀនអក្សរចិនអស់បួនឆ្នាំកាលនៅពីក្មេង តែភ្លេចភ្លាំងទៅវិញស្ទើរគ្មានសល់ នៅចាំបានតែតួអក្សរណាធ្លាប់ប្រើញឹកញាប់ និងនៅចេះសរសេរចម្លងតាមគេកើត ។ លុះដល់ឃើញសេចក្តីប្រែរបស់លោកប៉េល្លីយ៉ូ មានស្រង់ទាំងពាក្យ ទាំងអក្សរចិន មកបញ្ជាក់ផង ដូចជាឈ្មោះស្រុក ឈ្មោះរបស់ ឈ្មោះការផ្សាយជាដើម ខ្ញុំក៏ចេះតែ កក់ទុកៗនូវអក្សរចិនទាំងនោះ គ្រាន់ជាឯកសារ ។
សំណាងមាននៅឆ្នាំ១៩៦២ ខ្ញុំបានទទួលបេសកកម្មមួយខាងវប្បធម៌ ឱ្យខ្ញុំដឹកនាំគណៈប្រតិភូនិពន្ធខ្មែរទៅកាន់ប្រទេសចិន ។ ខ្ញុំនឹកជាប់ក្នុងចិត្តជានិច្ចថា ក្នុងដំណើរនេះ ខ្ញុំនឹងសាកសួរគេរកឯកសារស្នាដៃ ជីវ តាក្វាន់ ឱ្យបានឃើញផ្ទាល់ភ្នែកតែម្តង បំណាច់បានមកជាន់ដីស្រុកកំណើត ជីវ តាក្វាន់ ហើយ ។ នៅពេលដែលខ្ញុំជួបសន្ទនាជាមួយនឹងរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងវប្បធម៌ចិនដែលកាលនោះជាប្រធានសមាគមអ្នកនិពន្ធចិនផងនោះ ខ្ញុំបានស្នើនឹងគេអំពីបំណងចង់ឃើញ និងចង់ចម្លងឯកសារជីវ តាក្វាន់ នេះ ។ រដ្ឋមន្ត្រីវប្បធម៌នោះឯង ទទួលរា៉ប់រងបំពេញបំណងខ្ញុំ ។ យប់នោះ ខ្ញុំអរក្រៃលែង អរបន់ឱ្យតែភ្លឺឆាប់នឹងបានទៅទស្សនាបណ្ណាល័យជាតិរបស់គេ តែមិនទាន់បានទៅភ្លាមទេ ព្រោះមានកម្មវិធីទៅទស្សនាទី ឆ្ងាយៗពីនេះសិន ។ ទាល់តែប្រាំថ្ងៃក្រោយមកទើបគេនាំខ្ញុំទៅកាន់ទីទុកឯកសារនេះ ដែលគេហៅថា «ផ្នែកខាងសៀវភៅកម្រ» ស្ថិតនៅក្នុងបណ្ណាល័យជាតិក្រុងប៉េកាំង ។ នាយបណ្ណាល័យនាំសហការីគេពីរនាក់ទៀតនៅរង់ចាំខ្ញុំ គឺនាយផ្នែកខាងសៀវភៅកម្រ និងអ្នកឯកទេសខាងការស្រាវជ្រាវប្រវត្តិចុងបូព៌៌ាប្រទេស ឈ្មោះទា ស៊ីវម៉េង អាយុ៦៩ឆ្នាំ ។ គឺលោកទា ស៊ីវម៉េង នេះហើយ ដែលបានរើសៀវភៅ ក្រាស់ៗមួយគំនរមកចាំបង្ហាញខ្ញុំដែលសុទ្ធសឹងជាសៀវភៅដែលបោះពុម្ពតាំងពីសតវត្សទី១៤-១៥-១៦ និង១៧មកម្ល៉េះ ។
គេសន្ទនានឹងខ្ញុំយា៉ងច្រើនហាក់ដូចជាចង់ល្បងថា តើខ្ញុំទទូចរកឯកសារនេះ ជាអ្នកចេះដឹងខាងប្រវត្តិស្រុកទេសមែនទែន ឬក៏គ្រាន់តែរកៗទៅទេ ? ជាភ័ព្វល្អខ្ញុំធ្លាប់បានមើលឯកសារច្រើនស្តីពីការទាក់ទងរវាងស្រុកទាំងពីរនេះ ហើយមុននឹងទៅស្រុកគេ ក៏ខ្ញុំបានកត់ត្រាឯកសារនេះ ច្បាស់ៗទៀត ព្រោះបេសកកម្មខ្ញុំចំលើរឿងវប្បធម៌នេះឯងផង ម្ល៉ោះហើយខ្ញុំឆ្លើយជាមួយគេរហ័សរហួនណាស់ រហូតគូសន្ទនាទាំងបីនាក់នោះនាំខ្ញុំទៅជួបនឹងបណ្ឌិតសភាខាងប្រវត្តិសាស្ត្រទៀត ។
ក្នុងបណ្តាសៀវភៅ ក្រាស់ៗទាំងនោះមានខ្លះនិយាយពីស្រុកយើងតែ១ ឬ២ទំព័រប៉ុណ្ណោះទេ មានតែមួយប៉ុណ្ណោះដែលមានសេចក្តីវែងក្បោះក្បាយ គឺប្រវត្តិក្នុងរាជសន្តតិវង្សម៉ុងហ្គោល ដែលមានមួយភាគធំនិយាយពីការចាត់អ្នកកត់ត្រាមកស្រុកចេនឡា គឺលោក ជីវ តាក្វាន់ នេះឯង ។ ខ្ញុំសុំចម្លងអត្ថបទនេះទាំងស្រុង ដែលមានចំនួន៦៣ទំព័រ គេក៏ព្រមថតចម្លងឱ្យខ្ញុំ បានជាហ្វ៊ីលមួយខ្សែវែង ។ លុះមកដល់ស្រុកវិញ ខ្ញុំផ្តិតចេញជាសន្លឹកអក្សរហើយ តែអនិច្ចានៅតែអង្គុយមើលៗ វាយសេចក្តីមិនបែកសោះ ។ ខ្ញុំបានយកអក្សរថតផ្តិតនេះបិទធ្វើជាសៀវភៅមួយ ហើយយកទៅតម្កល់ទុកនៅសមាគមអ្នកនិពន្ធខ្មែរ ព្រោះសង្ឃឹមក្រែងថ្ងៃក្រោយមានលោកណាមួយក្នុងបណ្តាអ្នកនិពន្ធ អ្នកស្រាវជ្រាវអាចបកប្រែអត្ថបទនេះបាន ។ ស្រាប់តែពីរឆ្នាំក្រោយមកបាត់សៀវភៅនោះជាអសារបង់ទៅសួររកដើមចុងមិនឃើញ ខ្ញុំក៏នឹកថា អ្នកដែលឆ្លៀតបំបាត់សៀវភៅនេះ ពិតជាមានបំណងយកទៅធ្វើឯកសារផ្ទាល់ ឬមួយលាក់កំបាំងកុំឱ្យយើងបកប្រែបាន ។ តែជាសំណាងល្អ ខ្ញុំនៅសល់ហ្វ៊ីល ក៏ផ្តិតបានមួយច្បាប់ទៀត ហើយក៏ចាត់ចែងបកប្រែបោះពុម្ពឱ្យបាន ទោះមិនទាន់ល្អហ្មត់ចត់ក៏បានជាផ្លូវសម្រាប់អ្នកសិក្សា អ្នកស្រាវជ្រាវមួយផ្នែកធំដែរ ។ មួយទៀត សម្រាប់អ្នកសិក្សាបានជាប្រភពមួយទៀត ប្រៀបធៀបនឹងប្រភព ដទៃៗផង ។ ការបកប្រែនេះ បានធ្វើទុក្ខខ្ញុំយា៉ងខ្លាំង ព្រោះខ្ញុំត្រូវការពឹងរកអ្នកចេះអក្សរចិន ហើយរបៀបចិនបុរាណទៀត ឯអ្នកចេះចិនសម័យថ្មី អានមិនយល់ច្បាស់ វាយសេចក្តីពុំបានន័យឡើយ ។ មិត្តខ្ញុំម្នាក់ឈ្មោះ អឹុង ឡាយ ជាអ្នកនិពន្ធប្រលោមលោកច្រើនរឿងដែលតាំងពីឆ្នាំ១៩៥៥-៥៦ ហើយតមកគាត់ជាអ្នកឯកទេសប្រែរឿងភាពយន្តចិន ទោះជារឿងបុរាណ ដែលប្រើពាក្យជំនាន់ ចាស់ៗ ក៏គាត់ធ្លាប់ជួបប្រទះគ្មានសល់ ។ មិត្ត អឹុង ឡាយ បានធានាជួយខ្ញុំពេញកម្លាំង ។ លោកប្រែអត្ថបទនេះមួយចប់ឱ្យខ្ញុំ ហើយត្រង់ពាក្យណាពិបាកពេកគាត់ដេញសួរទៅវចនានុក្រមចិន ហើយកត់ទាំងពាក្យពន្យល់ទុកឱ្យខ្ញុំផង ។ មានមិត្តខ្ញុំម្នាក់ទៀតឈ្មោះ មា៉ អៀង ធ្លាប់ធ្វើជាគ្រូបង្រៀនអក្សរខ្មែរនៅសាលាចិន ក៏បានជួយបកប្រែខ្ញុំមួយចំណែកផ្សេងទៀតដោយអន្លើខ្លះ មិនបានចប់ចុងចប់ដើមទេ ។ ខ្ញុំយកសំណៅបកប្រែទាំងពីរនេះមកមើលសម្រួលកែកុនផ្សំបញ្ចូលគ្នាដោយផ្ទៀងខ្លះជាមួយអក្សរចិនជាអត្ថបទដើម ដែលខ្ញុំអាចមើលបានដោយអន្លើៗ ផ្សែផ្សំផង ហើយខ្ញុំផ្ទៀងជាមួយនឹងស្នាដៃប្រែរបស់លោក ប៉េល្លីយ៉ូ ជាភាសាបារាំងទៀត។ ប៉ុន្តែនៅតែមិនអស់ចិត្ត ។ លុះថ្ងៃមួយ ខ្ញុំជួបគ្រូចាស់ខ្ញុំ ដែលឥឡូវអាយុ៧១ឆ្នាំហើយឈ្មោះលោកតាំង ស៊ុយគង់។ កាលខ្ញុំរៀនអក្សរចិន (១៩៤០) លោកជាសាស្ត្រាចារ្យខាងអក្សរសាស្ត្រ ធ្លាប់ចេះចាំរឿងព្រេងសព្វគ្រប់ ជាអ្នកសិក្សាដោយខ្លួនឯង តាមរបៀបចិនបុរាណ។ ឥឡូវលោករស់នៅជាមួយកូនចៅដែលសុទ្ធសឹងជាមន្ត្រីរដ្ឋការយើងខ្លះ និងខ្លះជាអ្នកជំនួញ។ ខ្ញុំស្នើសុំឱ្យគាត់ផ្ទៀងជាមួយខ្ញុំ។ លោកតាទទួលដោយរីករាយពេញចិត្តនឹងកិច្ចការនេះ ដូចមិត្តខ្ញុំទាំងពីរខាងលើដែរ ។ គាត់ពន្យល់ខ្ញុំ ម្តងមួយវគ្គៗ ខ្ញុំផ្ទៀងមើល តើត្រូវន័យសព្វគ្រប់ដូចសេចក្តីប្រែរបស់ខ្ញុំឬទេ បើខ្វះខ្លះខ្ញុំក៏បន្ថែម បើមិនងាយយល់ ខ្ញុំក៏ធ្វើន័យលក្ខណៈពន្យល់ខាងក្រោមតាមគាត់ប្រាប់។ អស់រយៈបីខែទៀត ទើបបានសម្រេចយកសេចក្តីបានប៉ុនដែលចាត់ការបោះពុម្ពពេលនេះ។
ម្យា៉ងទៀតអំពីសំនៀងភាសាចិន មានច្រើនយា៉ងតាមគ្រាមភាសា ដូចជាភាសាប៉េកាំង សៀងហៃ កន្តាំង ទាជីវ ហុកគៀន ។ល។ ខ្ញុំសូមបញ្ជាក់ថា លោកជីវ តាក្វាន់ មានកំណើតនៅវ៉េងតា ខែត្រជាក់កាងក្នុងភូមិភាគចិនខាងត្បូង ។ ដូច្នេះសម្តីភាសាលោកក៏ពិសេសតាមស្រុកនោះដែរ ។ តែមកដល់ប្រទេសចេនឡាគ្មានចិនស្រុកគាត់មកនៅទេ មានតែចិនខែត្រគង់ទុង ឬក្វាងតាំង ខ្មែរយើងធ្លាប់ហៅចិនកន្តាំង ចិនទាជីវ នេះឯង មករស់នៅ ។ ម្ល៉ោះហើយសំឡេងពាក្យដែលគាត់ប្រែពីខ្មែរទៅពិបាកស្តាប់ណាស់ ព្រោះតាមសំនៀងពួកកន្តាំង និងទាជីវជាអ្នកប្រែឱ្យគាត់ផង និងតាមសំនៀងភាសាផ្ទាល់របស់ស្រុកកំណើតគាត់ផង ។ ក្នុងការបកប្រែនេះ យើងខ្ញុំសម្រេចគ្នាថា យកតាមសំនៀងចិនទាជីវជាគោល ព្រោះមានតែចិនទាជីវទេដែលរស់នៅភាគច្រើនលើសលុបគេក្នុងស្រុកខ្មែរ ហើយអ្នកចេះភាសាចិន ឬក៏ពាក្យខ្មែរខ្លះដែលក្លាយមកពីចិនក៏សុទ្ធតែអានតាមសំនៀងចិនទាជីវទាំងអស់ ។
ដូច្នេះខ្ញុំសូមអភ័យទោសជាមុនពីលោកអ្នកដែលចេះចិនជ្រៅជ្រះ ក្រែងលោកខ្ញុំនិងគ្នីគ្នាខ្ញុំផ្សំគ្នាប្រែនេះមិនទាន់សព្វគ្រប់ខ្វះចន្លោះពាក្យពេចន៍ ។
ប្រពៃណីអ្នកស្រុកចេនឡា
សេចក្តីផ្តើម
រឿងរ៉ាវទាំងនេះលោកជីវ តាក់គង់ (នេះអានតាមសំឡេងចិនទាជីវ បើអានតាមសំឡេងប៉េកាំង «ចូវតាក្វាន់» តែយើងធ្លាប់ហៅមកថា «ជីវ តាក្វាន់») បាននិពន្ធឡើងក្នុងសម័យរាជសន្តតិវង្សងន់ (សន្តតិវង្សងន់ នេះ មានស្តេចច្រើនអង្គ តែនេះក្នុងគ្រឹស្តសករាជ១២៩៥ គឺត្រូវលើស្តេចឈ្មោះងន់ សេងចុង នាមសម្រាប់រាជ្យ ងន់ ចេង) គឺនៅស្រុកវ៉េងតា (ស្រុកវ៉េងតា នៅក្នុងខេត្តបាក់កាង ចិនខាងត្បូង) ហើយក្រោយមកលោកហ្កូវ គង់ បានកែសម្រួលក្នុងអំឡុងរាជសន្តតិវង្ស ម៉េង (សន្តតិវង្សម៉េង ចូលមកក្នុងសតវត្សទី១៣-១៤នៃគ្រឹស្តសករាជ) ក្នុងស្រុកសេងអាន (នៅក្នុងខេត្តហោណាំ ឬ(ហូណាន់) ។
សេចក្តីអធិប្បាយទាំងស្រុងមានដូចតទៅ ៖
ចេនឡា ឬចាមឡា អ្នកប្រទេសនេះហៅខ្លួនឯងថា «កាន់ផៃចឺ» តាមកំណត់ខ្លះរបស់ពួកបស្ចិមប្រទេសបានហៅថាកាំពូចឺ ដែលមានសំឡេងស្រដៀងនឹង «កាំពួចេ» ដែរ ។
ខ្ញុំចាប់ធ្វើដំណើរចេញពីស្រុកអ៊ូជីវ (នៅខេត្តជាក់កាងដែរ) តាមផ្លូវទឹក តាមទន្លេស្រុកម៉ាំងគូយ និងគង់តុង កាត់សមុទ្រ «ឈិតជីវ» ទៅដល់សមុទ្រ «កាវជីវ» ក៏បានទៅដល់ទីក្រុង «ចាម្ប» បន្តដំណើរបណ្តោយខ្យល់ចេញពីក្រុង «ចាម្ប» ទៅអស់រយៈពេលកន្លះខែទៀត ក៏បានទៅដល់ស្រុកចេងផូវ (ជម្ពូ ?) ដែលជាព្រំដែននៃប្រទេសនេះ ។ លុះចេញពីចេងផូវទៅទៀតឆ្លងផុតសមុទ្រឃុនលុន ក៏ដល់ទៅមាត់ពាម គឺបែកចេញពីមាត់សមុទ្រទៅជាដៃទន្លេច្រើនច្រកណាស់ ។ ក្នុងបណ្តាច្រកទាំងនោះ មានតែច្រកទី៤ទេ ទើបអាចចូលទៅបាន ក្រៅពីនេះគេដឹងថា មានទឹករាក់ណាស់ នាវា ធំៗមិនអាចធ្វើដំណើរបានឡើយ ។ ត្រង់ពាមជាមាត់ច្រកនោះ ឃើញមានព្រៃស៊ុបទ្រុប ហើយក្រៅពីនេះមានវាលខ្សាច់ពណ៌លឿង និងមានដើមបបុស និងអំពៅព្រៃ ដុះបែកផ្កាសសំព្រុស ម្ល៉ោះហើយអ្នកដំណើរពិបាកចំណាំផ្លូវរកច្រកចូលទៅណាស់ ។
ចូលផុតពីមាត់ពាម ធ្វើដំណើរតាមដងទន្លេឆ្ពោះទៅទិសខាងជើងអស់រយៈដំណើរប្រមាណកន្លះខែទៀត ទើបបានទៅដល់ស្រុកមួយឈ្មោះឆេណាំ (ឆ្នាំង?) ដែលជាខេត្តមួយនៃប្រទេសនេះ ។ លុះធ្វើដំណើរពីឆេណាំ បណ្តោយតាមទឹកហូរទៅជើងអស់ពេល១០ថ្ងៃទៀត កាត់ភូមិពូឡូវ ឈឹង (ប្រែថាភូមិកណ្តាលផ្លូវ) ហ៊ុតឈឹង (ភូមិព្រះពុទ្ធ) (លោក Pelliot សង្ស័យថា ពោធិ៍សាត់ តែពិតគឺភូមិ «ត្រៃភព» ព្រោះជាពាក្យសម្គាល់នាមព្រះពុទ្ធដែរ) ឆ្លងកាត់សមុទ្រទឹកសាប (ពាក្យទលេ បាលីប្រែថា សមុទ្ទ សព្វថ្ងៃក្លាយជាទន្លេសាបវិញ) ទៅទៀត ទើបដល់ទីក្រុងកាងពាងឈូ (កំពែងជួរ ?) ។
ក្រុងនេះមានទំហំ៥០លី (១លីប្រវែង១.៨០០ហត្ថ) បើតាមសៀវភៅពួកបស្ចិមប្រទេសសរសេរថា ប្រទេសនេះមានទំហំដី៧.០០០លី និងមានព្រំប្រទល់ខាងជើងទល់នឹងក្រុងចាម្ប៉ា គឺត្រូវធ្វើដំណើរអស់ពេលកន្លះខែ ខាងនិរតីនៅឃ្លាតពីស្រុកសៀមចម្ងាយផ្លូវកន្លះខែដែរ នៅខាងត្បូងឃ្លាតពីទីក្រុង «ហួងអ៊ូ» ចម្ងាយផ្លូវ១០ថ្ងៃ ឯខាងកើតប្រទេសនេះគឺមហាសមុទ្រ ហើយដែលជាប្រទេសមួយធ្លាប់ទាក់ទងខាងសេដ្ឋកិច្ចជាមួយស្រុកយើង តាំងពីដើមរៀងមកផង ។
នៅគ្រាដែលប្រទេសចិន (ក្នុងរាជ្យសន្តតិវង្សម៉ុងហ្គោល) បានត្រួតត្រាលើមហាសមុទ្រក្នុងទ្វីបលោកហើយ លោកចមពល (មេទ័ពធំ) ឈ្មោះជុន តូវ ដែលនៅឈរប្រចាំការត្រួតត្រាទីក្រុងចាម្ប បានចាត់មន្ត្រីពីរនាក់ គឺលោកហ៊ូ ប៉េកហូវ អ្នកមានបា៉នមាស១ និងលោកឆាយ ហូវ ឱ្យទៅកាន់ប្រទេសចេនឡា តែត្រូវប្រទេសនេះចាប់ឃុំទុកមិនឱ្យមកវិញ ។ លុះមកដល់រជ្ជកាលស្តេចងន់ ចេង (គ្រឹស្តសករាជ១២៩២) ខែទី៦ ព្រះរាជាអង្គនេះទ្រង់ចាត់បេសកកម្មទូតមួយមកប្រទេសចេនឡា ហើយពេលនោះខ្លួនខ្ញុំក៏ត្រូវចាត់មកជាមួយដែរ។ គឺនៅក្នុងខែទី២ នៃឆ្នាំបន្ទាប់មក យើងបានចាកចេញពីស្រុកម៉េងជីវ នោះមកទៀត ។ លុះថ្ងៃ១៥ ខែទី៣ ទើបដល់ទីក្រុងចាម្ប ។ នៅកណ្តាលផ្លូវជួបនឹងខ្យល់បក់បញ្ច្រាសពីមុខមកវិញ ដែលជាហេតុនាំឱ្យមានការរអាក់រអួលក្នុងដំណើរ ។ ដល់មកខែ៧ ដែលជាសរទរដូវទើបបានមកដល់ប្រទេសនេះ ព្រមចំណុះចុះចូលទៅ ។
លុះដល់មករជ្ជកាលស្តេច តាយ តេក (គ្រឹស្តសករាជ១២៩៧) ខែទី៦ខ្ញុំជិះនាវាត្រឡប់មកវិញ ហើយដល់ថ្ងៃ១២ ខែ៨ ទើបនាវាចូលចតដល់កំពង់ផែស្រុកស៊ីម៉េង ។
ចំពោះរឿងប្រពៃណី និងកិច្ចការនៃប្រទេសចេនឡានេះ ខ្ញុំមិនបានដឹងល្អិតល្អន់អស់សេចក្តីសព្វគ្រប់មែន តែខ្ញុំបានដឹងដោយ ត្រួសៗអាចនឹងជម្រាបបានដែរ ។
១-បរិវេណនៃទីក្រុង
បរិវេណនៃទីក្រុងនេះ មានទំហំ២០លី មានទ្វារ៥ ។ ទ្វារទាំងនោះសុទ្ធតែសាងកម្រាស់ជាពីរជាន់ក្នុងក្រៅ គឺនៅទិសខាងកើតមានទ្វារពីរ។ ក្រៅពីនេះ ក្នុងមួយទិសមានទ្វារតែមួយទេ ។ នៅក្រៅកំពែងក្រុងសុទ្ធតែមានប្រឡាយទឹក ធំៗ ពីក្រៅប្រឡាយនោះមានផ្លូវដើរទៅកាន់ស្ពាន ធំៗ ហើយនៅសងខាងស្ពាន នីមួយៗ មានទេវរូបថ្ម៥៤ ដូចជារូបមេទ័ពថ្មដ៏ ធំៗដូច្នេះដែរ ។ រូបទាំងនោះ ដូចៗគ្នានៅតាមច្រកទាំងប្រាំ ។ បង្កាន់ដៃស្ពានទាំងនេះគេធ្វើអំពីថ្ម ហើយមានឆ្លាក់ជារូបពស់ដ៏ធំ (ពស់ធំនេះ បើខ្មែរគឺជានាគ ។ ជីវ តាក្វាន់ ធ្លាប់ស្គាល់នាគចិន មានរូបផ្សេងពីពស់ បានជាហៅនាគខ្មែរថាពស់) ដែលមានក្បាល៩ ឯរូបថ្មទាំង៥៤នោះ សុទ្ធតែយកដៃចាប់ទាញពស់នេះឯង ហាក់ដូចជាមិនចង់ឱ្យស្ទុះទៅរួច ។ នៅខាងលើខ្លោងទ្វារ មានពុទ្ធរូបថ្មប្រាំអង្គ បែរភ័ក្ត្រទៅទិសខាងលិច ហើយមួយអង្គដែលស្ថិតនៅចំកណ្តាលគេ មានទឹបមាសល្អស្រស់ផង ។ នៅសងខាងទ្វារមានឆ្លាក់រូបដំរីថ្មទៀត ។
កំពែងទីក្រុង គេធ្វើពីថ្មទាំងអស់មានកម្ពស់២០ហត្ថ តម្រៀបថ្មយា៉ងជិត ហើយមាំណាស់។ នៅពីលើគ្មានស្មៅដុះឡើយ តែនៅចន្លោះ មួយដុំៗ មានដាំដើមជ្រៃ ។ ឯផ្ទៃក្នុងនៃកំពែងដែលមានចន្លោះពីគ្នាដល់ទៅជាង១០០ហត្ថនោះ ស្ថិតនៅជាដីជម្រាលបីដូចជម្រាលនៃភ្នំ រលីងស្អាតណាស់ ។ លើកំពែងដែលមានផ្ទៃជាដីជម្រាលនោះ មានទ្វារ ធំៗដែលបិទជិតនៅពេលយប់ ហើយបើកចំហនៅពេលថ្ងៃតាំងពីព្រលឹម និងមានអ្នកយាមប្រចាំការជានិច្ច ។ សត្វឆ្កែគេមិនឱ្យចូលក្នុងទ្វារនេះទេ ។
ជនណាដែលធ្លាប់មានទោសត្រូវគេកាត់ម្រាមជើង ក៏មិនឱ្យចូលដែរ ។ កំពែងព័ទ្ធជុំវិញនោះ មានជ្រុងជ្រោយល្អណាស់ ហើយនៅត្រង់ជ្រុង នីមួយៗសឹងមានប្រាង្គថ្មមួយខ្ពស់នៅប្រចាំគ្រប់ជ្រុង ។
នៅកណ្តាលទីក្រុងនេះ មានប្រាសាទមាសមួយ (លោក P.Pelliot ចុះសេចក្តីយល់ថា ប្រាសាទនេះ គឺជាប្រាសាទបាយ័ន) និងនៅជិតខាងនេះមានប្រាង្គប្រាសាទជាង២០ទៀត ព្រមទាំងមានបន្ទប់ថ្មចំនួនច្រើនរយបន្ទប់ផង ។ នៅប៉ែកខាងកើតមានស្ពានមាសមួយ មានរូបតោមាស២ ស្ថិតនៅអមខាងឆ្វេង និងខាងស្តាំស្ពានមាស ។ មានព្រះពុទ្ធរូបមាស៨អង្គ តម្កល់នៅតម្រៀបគ្នាចំពីក្រោមប្រាង្គសិលា ។ នៅខាងជើងប្រាសាទមាសចម្ងាយប្រមាណជាងមួយលី មានប្រាសាទស្ពាន់មួយទៀតដែលមានកម្ពស់ខ្ពស់ជាងប្រាសាទមាស គួរឱ្យគេគយគន់ណាស់។ ចំពីក្រោមប្រាសាទស្ពាន់នេះ ឃើញមានបន្ទប់ថ្មប្រហែលជាដប់ដែរ ។ ចេញពីនេះទៅខាងជើងថែមមួយលីទៀត គឺជាព្រះរាជដំណាក់ដែលស្តេចគង់នៅ ។ នៅក្នុងល្វែងដែលជាព្រះដំណាក់នោះ មានប្រាង្គមាសមួយទៀត ។ ទំនងជាដោយហេតុនេះហើយ ដែលពួកឈ្មួញបរទេសតែងដំណាលថា ប្រទេសចេនឡា ថ្កុំថ្កើងរុងរឿងណាស់ ។
ចេញពីកំពែងតាមទ្វារខាងត្បូងទៅ ចម្ងាយប្រមាណជាជាងកន្លះលី តាមពាក្យចចាមអារ៉ាមគេនិយាយថា មានចេតិយលូប៊ូន (តាមសេចក្តីប្រែរបស់ P.Pelliot ថា Lou Pan ហើយលោកចុះសេចក្តីយល់ថា ជាប្រាសាទអង្គរវត្ត ។ តាមចិន លូប៊ូន ជាឈ្មោះមេជាងរចនាក្នុងរឿងព្រេង ដូចខ្មែរយើងនិយាយពីពិស្ណុការអ្នកសាងប្រាសាទដែរ) សង់តែមួយយប់ ។ ផ្នូរសព ឬចេតិយ លូប៊ូន ស្ថិតនៅក្រៅកំពែងខាងត្បូងជាងកន្លះលី ហើយមានបរិវេណព័ទ្ធជុំវិញប្រមាណជាងដប់លី និងមានបន្ទប់ថ្មជាច្រើនរយទៀតផង ។ នៅស្រះខាងកើតកំពែងនគរប្រមាណចម្ងាយដប់លី មានប្រាសាទថ្មីមួយទៀត (លោក P.Pelliot យល់ថា ជាប្រាសាទមេបុណ្យខាងលិចដែលគាត់បន្ថែមថា ប្រហែលជាគេច្រឡំ ជាទិសខាងកើតទៅវិញ) ដ៏មានបរិវេណព័ទ្ធជុំវិញប្រវែង១០០លី ។ នៅក្នុងប្រាសាទនេះមានព្រះពុទ្ធរូបមួយអង្គទ្រង់ផ្ទុំពីស្ពាន់ ហើយមានទឹកចេញជានិច្ចពីត្រង់ផ្ចិត ហូរធ្លាក់ទៅក្នុងស្រះធំមួយនៅពីខាងជើងប្រាសាទនេះ ។ នៅទិសខាងជើងកំពែងនគរ ចម្ងាយប្រមាណ៥លី មានប្រាសាទមាសរាងបួនជ្រុង (ទំនងជាប្រាសាទនាគព័ន្ធ) និងមានបន្ទប់ថ្មជាច្រើនរយ ហើយនៅក្នុងនោះគេឃើញមានព្រះពុទ្ធរូបមាស រូបសិង្ហមាស រូបដំរី រូបគោ រូបសេះ និងវត្ថុដទៃទៀតធ្វើពីស្ពាន់ ច្រើនឥតគណនា ។
២-ដំណាក់-លំនៅឋាន
ព្រះដំណាក់ ផ្ទះនាម៉ឺន មន្ត្រី និងផ្ទះអ្នកមានទាំងអស់សុទ្ធតែបែរមុខទៅកើត ។ ព្រះរាជដំណាក់ស្ថិតនៅខាងជើងប្រាសាទមាស និងស្ពានមាស ហើយនៅជិតមាត់ទ្វារដ៏មានបន្ទាយព័ទ្ធជុំវិញប្រវែង៥ ឬ៦លី ។ ក្បឿងប្រក់តួប្រាសាទកណ្តាលធ្វើពីសំណ ឯអគារផ្សេងទៀត សឹងប្រក់ក្បឿងធ្វើពីដីដុតពណ៌លឿង ។ សសរនិងស៊ុមទ្វារសុទ្ធតែឆ្លាក់ ឬគូររចនារូប ផ្សេងៗ តែភាគច្រើនគឺរូបព្រះពុទ្ធ ។ ដំបូលទាំងនោះល្អមើលណាស់ ។ របៀងប្រាសាទ និងថែវយ៉ាងវែងអាចដើរបានជាផ្លូវខ្វាត់ខ្វែង ហើយដំបូលនោះក៏ ខ្ពស់ៗសម្បើមណាស់ ។ ទីនេះជាកន្លែងព្រះរាជវាំងដែលស្តេចទ្រង់ប្រកបកិច្ចការផែនដី មានបង្អួចមាសមួយនៅខាងស្តាំ និងខាងឆ្វេងនៃកន្លែងស្តេចគង់ប្រថាប់ មានសសរបួនជ្រុងតម្កល់កញ្ចក់តម្រៀបគ្នាប្រមាណជាសែសិប ឬហាសិបបន្ទះ ដាក់ដង្ហែតាមជ្រុងបង្អួចនេះ កំណល់ទ្រមានរូបរាងជាដំរី (ត្រង់នេះគឺជាបុស្បុកមួយ ដែលមានសសរបួន និងក្បាច់លំអដោយកញ្ចក់ ជើងទ្រធ្វើជារូបដំរី តែលោកជីវ តាក្វាន់ សរសេរថា ជាស៊ុមមួយ ព្រោះឃើញមានតែមក្របជុំវិញ) ។
ខ្ញុំឮគេនិយាយថា ទីត្រង់នេះមានរបស់ ប្លែកៗច្រើនណាស់ ប៉ុន្តែបម្រាមតឹងតែងពេក មិនអាចអនុញ្ញាតឱ្យចូលមើលបាន ។ ក្នុងបណ្តារឿងប្លែកទាំងនោះមានការណ៍មួយថា នៅកណ្តាលប្រាសាទមានប្រាង្គមាសមួយ ហើយថារាល់យប់ស្តេចតែងឡើងទៅផ្ទុំលើប្រាង្គមាសនោះ។ អ្នកស្រុកគេមានជំនឿ ហើយនាំគ្នានិយាយថា នៅក្នុងប្រាង្គមាសនោះឯងមានបិសាចមួយ មានរូបជាពស់ក្បាលប្រាំបួន (ពស់ក្បាលប្រាំបួននេះ គឺជានាគ ព្រោះនាគខ្មែរមានខ្លួនជាពស់ឯនាគចិនមានជើង ក្បាលតូច ឥតពពារទេ) ។ បិសាចនោះជាព្រះភូមិរក្សាព្រះនគរ ។ រាល់យប់ បិសាចតែងតំណែងខ្លួនជាមនុស្សស្ត្រី ហើយស្តេចត្រូវរួមផ្តេកផ្តិតនឹងនាងនេះ សូម្បីតែមហេសី ឬស្នំស្និទ្ធព្រះអង្គក៏មិនហ៊ានចូលទៅក្នុងទីនោះដែរ ។ លុះដល់មជ្ឈិមយាម ទើបស្តេចចេញមកពីនាងពស់នោះ មករួមរ័កនឹងមហេសី ឬស្ត្រីស្នំដទៃទៀតបាន ។ បើបាត់ពស់នោះមិននិមិ្មតមកទេ នោះថាគ្រោះថ្នាក់នឹងមកដល់អាយុស្តេច ហើយរឿងរា៉វអាក្រក់នឹងកើតឡើង ។ បើស្តេចមិនបានយាងចូលទៅទីនេះមួយយប់ណាហើយ ពេលនោះអពមង្គល នឹងពិតជាកើតឡើងភ្លាមមិនខានដែរ ។
បន្ទាប់មកដំណាក់ព្រះញាតិវង្ស ឬលំនៅនាម៉ឺនមន្ត្រី ធំៗសង់យា៉ងធំទូលាយស្តុកស្តម្ភប្លែកពីផ្ទះអ្នកស្រុកសាមញ្ញ ។ ផ្ទះទាំងនោះសុទ្ធតែប្រក់ស្លឹក មានតែផ្ទះអ្នកធំ និងវិហារទេដែលប្រក់ក្បឿង ។ ហើយទំហំផ្ទះទាំងនោះត្រូវសង់ទៅតាមលំដាប់យសសក្តិនៃម្ចាស់ផ្ទះផង ។
ចំណែកផ្ទះប្រជារាស្ត្រវិញ សុទ្ធតែប្រក់ស្លឹក (ឬស្បូវ) គេមិនហា៊នប្រក់ក្បឿងទេ ឯទំហំសោតសង់ទៅតាមធនធានខ្លួន តែមិនហ៊ានសង់ឱ្យដូចលំនាំអ្នកធំឡើយ ។
៣-សម្លៀកបំពាក់ និងគ្រឿងអលង្ការ
អ្នកស្រុកទាំងអស់ ចាប់តាំងពីស្តេចចុះទៅ ទាំងស្រីទាំងប្រុសសុទ្ធតែបួងសក់ទាំងអស់ ហើយគេលែងខ្លួនទទេស្អាត មានតែសំពត់មួយផ្ទាំងតូចវ័ណ្ឌជុំវិញខ្លួន របៀបគេចោមពុង ហើយបើត្រូវការចេញទៅណាមកណា គេយកកំណាត់មួយផ្ទាំងទៀតធំជាងមុន មករុំស្រោបថែមពីលើ ។ ការស្លៀកពាក់នេះ មានលក្ខខណ្ឌទៅតាមឋានៈទៀត ។ ព្រះពស្ត្ររបស់ស្តេច មានតម្លៃជាមាសបី ឬបួនតម្លឹង គឺល្អដាច់ពីសម្លៀកបំពាក់អ្នកផងទាំងពួង ។ អ្នកស្រុកនេះចេះត្បាញសំពត់ប្រើហើយ តែមានប្រើសំពត់មកពីស្រុកសៀម និងចាម្យផងដែរ ។ សំពត់ពិសេសមកពីបស្ចិមប្រទេសដែលមានសាច់ម៉ដ្ឋល្អ មានតែស្តេចទេដែលមានប្រើ គឺជាសំពត់ផ្កាសរសៃសូត្រឆ្មារ ។ ស្តេចពាក់មកុដមាស បើជួនកាលមិនពាក់មកុដទេ គឺពាក់កម្រងផ្កាដូចជាផ្កាម្លិះជាដើម ព័ទ្ធជុំវិញព្រះសិរ ។ នៅលើកំពូលព្រះកេស មានស្នៀតសក់ដាំត្បូងពេជ្រយ៉ាងធំទៀតផង ។ គ្រាន់តែគ្រឿងអលង្ការដែលពាក់នៅនឹងព្រះបាតនិងព្រះហស្តមានទម្ងន់ដល់ទៅជាងបីនាឡិ ។ នៅគ្រប់តែម្រាមមានពាក់ចិញ្ចៀនដែលមានដាំពេជ្រភ្នែកឆ្មា ។ បាតព្រះហស្ត និងបាតព្រះបាតមានលាបពណ៌ក្រហម ហើយនៅពេលដែលទ្រង់យាងចេញមក ម្តងៗ តែងកាន់ព្រះខ័នមាសមួយជានិច្ច ។
ចំណែកប្រជារាស្ត្រវិញ មានតែស្ត្រីភេទទេ ដែលអាចលាបថ្នាំក្រហមនៅបាតដៃ បាតជើងបាន ឯ ប្រុសៗមិនហ៊ានលាបទេ ។ ព្រះញាតិវង្ស និងមន្ត្រីធំអាចប្រើកំណាត់ផ្កា រង្វើលៗបាន ឯមន្ត្រីធម្មតា ប្រើបានតែត្រឹមផ្កាចុងជាយប៉ុណ្ណោះ ចំណែករាស្ត្រសាមញ្ញ បើ ស្រីៗអាចប្រើសំពត់ផ្កាបានខ្លះដែរ ។
ជនជាតិចិនដែលទើបនឹងមកដល់ប្រទេសនេះ ថ្មីៗ ទោះបីប្រើសំពត់មានផ្កានៅជាយទាំងសងខាងក៏គេមិនថាអីដែរ ព្រោះគេសន្មតថាជាពួកមិនទាន់ដឹងទំនៀមស្រុក ហៅថា ពួកង៉ានទីង ប៉ាឆា (មិនដឹងភាសា?) ។
៤-អំពីមន្ត្រី
ប្រទេសនេះមានរដ្ឋមន្ត្រី មេទ័ព និងហោរា ហើយមន្ត្រីក្រោមពីនោះមានច្រើនឋានៈទៀត ដូចជានៅប្រទេសចិនដែរ ប្លែកគ្នាតែឈ្មោះហៅ។
មន្ត្រីទាំងនេះភាគច្រើនជាពូជពង្សរបស់ស្តេច បើមានអ្នកក្រៅចូលធ្វើជាមន្ត្រីផងទាល់តែអ្នកនោះយកកូនទៅថ្វាយឱ្យធ្វើជាស្នំស្តេច ។ ការធ្វើដំណើរនៃមន្ត្រីទាំងនោះ គេសម្គាល់តាមគ្រឿងហែហមតាមឋានៈ ។ អ្នកធំជាងគេអង្គុយលើគ្រែស្នែងមាស មានបាំងក្លស់ដងមាសបួន ។ អ្នកបន្ទាប់មកទៀតគ្រែស្នែងមាសក្លស់ដងមាសពីរ ចុះមកទៀតមានគ្រែស្នែងមាសដែរ តែក្លស់ដងមាសមួយ ។ អ្នកតូចមកទៀតគ្រែស្នែងប្រាក់ មានក្លស់ដងមាសមួយ ។ អ្នកតូចបន្តមកចេះតែថយមកក្លស់ដងមាសតែមួយ រួចក្លស់ដងប្រាក់មួយ ឥតមានគ្រែស្នែង ។
ចំពោះមន្ត្រីដែលត្រូវជិះគ្រែស្នែងប្រាក់ និងក្លស់ដងមាសមួយឡើងទៅ សុទ្ធតែហៅថា ប៉ាតេង (ម្រតេង) ឬអាំតេង (អម្តែង?) ។ អ្នកដែលមានតែក្លស់ដងប្រាក់ ហៅថា «សីឡាត់ទី» (ស្រិស្ធិន? ។ ក្លស់នោះ គេយកសំពត់ជាតីសូត្រដែលធ្វើមកពីប្រទេសចិនពាស ហើយទម្លាក់ចុងរំភាយចុះសឹងដល់ដី ។ ឯឆត្រតាំងយូរ គេយកសំពត់សូត្រពណ៌ខៀវមកពាស ហើយទំលាក់រំភាយខ្ចីបន្តិចដែរ រួចយកប្រេងមកលាបយ៉ាងរលើបទៀតផង ។
៥-អំពីលទ្ធិសាសនាបីបែប
អ្នកចេះដឹង (ពួកព្រាហ្មណ៍?) គេហៅថា ប៉ានឃាប (តាមសេចក្តីប្រែរបស់លោក Pelliot ថា ប៉ាឃី ។ ពាក្យនេះទំនងជាមកពីពាក្យ «បណ្ឌិត») លោកសង្ឃគេហៅថា ជូតូ (លោកសង្ឃខាងពុទ្ធសាសនា ប្រហែលមកពីពាក្យចៅគូ) ពួកតាបសគេហៅ ប៉ាស៊ឺវី (លោក Pelliot ប្រែថាបា៉សឺវ៉ៃ ។ ប្រហែលមកពីពាក្យ «បស្វៈ» ឬ បស្វិ) ។
ដែលហៅថា ប៉ានឃាប នេះ មិនដឹងជារៀនពីកន្លែងណាទេ ខ្ញុំមិនដែលឃើញសាលា ឬទីកន្លែងរៀនសោះ ខ្ញុំឃើញតែរូបពួកនេះឯងដែលស្លៀកពាក់ដូចតែជនធម្មតាដែរ ប៉ុន្តែមានប្លែកត្រង់ពាក់អំបោះសវេញមួយខ្សែនៅក ហើយអំបោះនេះពាក់ជាប់នឹងកអស់មួយជីវិត ។ គេតែងរើសយកពួកប៉ានឃាបនេះឯងធ្វើជាមន្ត្រី ព្រោះគេទុកជាអ្នកចេះដឹងជាន់ខ្ពស់ហើយ ។
ចំណែកលោកសង្ឃវិញ កោរព្រះកេស គ្រងចីវរពណ៌លឿងបញ្ចេញស្មាខាងស្តាំ ហើយនិមន្តដោយជើងទទេ ឥតពាក់ស្បែកជើងឡើយ ។ ព្រះវិហារមួយ គេអនុញ្ញាតឱ្យប្រក់ក្បឿងបាន ហើយនៅកណ្តាលព្រះវិហារនោះមានតម្កល់ព្រះពុទ្ធរូបមួយព្រះអង្គ ដែលមានភិនភាគដូចជាព្រះសក្យមុនីដែរ (តាមមហាយានគេជឿថា មានព្រះពុទ្ធពីរអង្គ គឺព្រះពុទ្ធដើមនៅឋានសួគ៌នាម «អាមិតាភៈ» និងព្រះពុទ្ធដែលត្រាស់ដឹងនៅស្ថានមនុស្សនាម «សក្យមុនី» គេហៅថា «ពុតឡៃ» លាបលនពណ៌ក្រហម ដោយគេយកដីសមកសូនធ្វើ ហើយលាបពណ៌ ផ្សេងៗ គ្មានភិនភាគអ្វីក្រៅពីនេះទេ ។ មានព្រះពុទ្ធរូប តូចៗ ច្រើនអង្គទៀតមានព្រះភ័ក្ត្រមិនដូចគ្នាទេ ច្រើនតែកសាងអំពីស្ពាន់ ហើយគ្មានជួង ស្គរ រគាំង ទង់អ្វីទាំងអស់ ។ ព្រះសង្ឃឆាន់ត្រីសាច់បាន តែមិនឆាន់ស្រាទេ ហើយគេអាចរៀបម្ហូបត្រីសាច់ទាំងនេះថ្វាយព្រះផង ។ ក្នុងមួយថ្ងៃលោកន??
ចែករំលែកព័តមាននេះ