រាជធានីភ្នំពេញ ៖ «យីកគឺជាឆ្នាំងបាយរបស់គ្រួសារខ្ញុំតាំងពីជំនាន់ឪពុករបស់ខ្ញុំ(លោកតាឃី )មកម៉្លេះ ។ ខ្ញុំបានហាត់រៀនសម្តែងយីកេជាមួយឪពុករបស់ខ្ញុំតាំងពីអាយុ១២ឆ្នាំ ហើយគ្រួសាររបស់ខ្ញុំតែងតែដើរសម្តែងនៅតាមបណ្តាខេត្តនានានៅទូទាំងប្រទេសកម្ពុជា ។ ប៉ុន្តែល្ខោនយីកបានចាប់ផ្តើមស្រុតចុះ បន្តិចម្តងៗនៅអំឡុងឆ្នាំ២០០០ ហើយបច្ចុប្បន្ន ស្ទើរតែគ្មានទូរទស្សន៍ឬវិទ្យុណាចាក់ផ្សាយសិល្បៈមួយនេះទេ »។ នេះគឺជាសម្តីរបស់ព្រឹទ្ធាចារ្យឃី ម៉ុម អតីតជាតួសម្តែង ជាអ្នកគ្រប់គ្រងនិងជាគ្រូបង្រៀនសិល្បៈល្ខោនយីកេដ៏ល្បីល្បាញម្នាក់ ។
ព្រឹទ្ធាចារ្យដែលមានដើមកំណើតនៅភូមិដកព ឃុំបឹងត្រាញ់ខាងត្បូង ស្រុកសំរោង ខេត្តតាកែវ រូបនេះក្នុងជំនួបកាលពីពេលថ្មីៗនេះនិទានឱ្យដឹងថា នៅមុនសម័យខ្មែរក្រហម ល្ខោនយីកេគឺជាសិល្បៈមួយដែលទទួលបានការគាំទ្រខ្លាំងពីប្រជាជនខ្មែរយើងទាំងចាស់ទាំងក្មេង ហើយរឿងបុរាណខ្មែរជាច្រើនត្រូវបានលើកយកមកសម្តែងដូចជា មរណមាតា ព្រះលក្សិណវង្ស ព្រះជិនវង្ស និងរឿងផាត់សមុទ្រជាដើម ។
នៅក្នុងសម័យខ្មែរក្រហមដ៏សាហាវយង់ឃ្នង លោកយាយព្រឹទ្ធាចារ្យមានប្រសាសន៍ថា« ទម្រង់សិល្បៈទាំងអស់ត្រូវបានបំផ្លាញ ហើយសិល្បករ-សិល្បការិនីស្ទើរតែទាំងអស់ត្រូវបានសម្លាប់យ៉ាងអាណោចអាធ័ម ។ សំណាងណាស់ដែលគ្រួសាររបស់ខ្ញុំអាចគេចរួចខ្លួនពីការសម្លាប់នេះបាន ។ វានៅតែជាសុបិនអាក្រក់ដែលដក់ជាប់នៅក្នុងចិត្តខ្ញុំជានិច្ច។នៅក្នុងសម័យខ្មែរក្រហម ខ្ញុំ និងគ្រួសារត្រូវបានគេជម្លៀសរួមជាមួយប្រជាជនជាច្រើនទៀតទៅខេត្តពោធិ៍សាត់នៅតំបន់ភូមិដំរីស ។ វប្បធម៌ សិល្បៈ សាសនា រួមទាំងមនុស្សត្រូវបានគេសម្លាប់រង្គាលដោយមិនដឹងកំហុស ។ សិល្បករ-សិល្បការិនីជាច្រើននាក់ត្រូវបានគេសម្លាប់យ៉ាងរន្ធត់ប៉ុន្តែក៏មានអ្នកសិល្បៈ ជាច្រើនទៀតនៅមានជីវិតនៅរស់ដោយការភៀសខ្លួនទៅប្រទេសក្រៅ ។ ពួកយើងអាចរស់បានពីការយកទៅសម្លាប់ព្រោះយើងព្យាយាមលាក់បាំងពីប្រវត្តិពិតមិនឲ្យគេដឹងថាយើងជាអ្នកសិល្បៈ បើមិនអ៊ីចឹងគឺស្លាប់ទាំងអស់តែម្តង ។
នៅក្រោយថ្ងៃរំដោះឆ្នាំ១៩៧៩គ្រួសាររបស់ខ្ញុំក៏បានជួបជុំគ្នាជាមួយកូន៦នាក់ទៀត ហើយបានចាកចេញពីស្រុកកំណើតនៅខេត្តតាកែវមករស់នៅទីក្រុងភ្នំពេញក្នុងបុព្វហេតុដើម្បីសិល្បៈល្ខោនយីកេ ។ ខ្ញុំបានចូលធ្វើជាគ្រូបង្រៀនយីកេនៅសាលាវិចិត្រសិល្បៈ និងបានចូលធ្វើការនៅក្នុងក្រុមសម្តែងព្រះរាជទ្រព្យ ។ ពេលនោះខ្ញុំជាអ្នកច្រៀងចម្រៀងបុរាណ និងជាអ្នកពោលនៅក្នុងរឿងរាមកេរ្តិ៍ ។ ខ្ញុំធ្លាប់បានចេញទៅសម្តែងយីកេនៅប្រទេសថៃ ឡាវ និងវៀតណាម ។ នៅពេលនោះយីកេមានភាពល្បីល្បាញណាស់សម្រាប់ប្រជាជនខ្មែរ ហើយស្ទើតែគ្រប់ស្ថានីយវិទ្យុ និងកម្មវិធីទូរទស្សន៍តែងតែចាក់ផ្សាយជាប្រចាំ» ។
លោកយាយឃី មុំ សង្កេតឃើញនៅក្នុងអំឡុងឆ្នាំ២០០០ល្ខោនយីកេចាប់ផ្តើមស្រុតចុះទៅវិញ បន្តិចម្តងៗដែលរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះស្ទើរតែគ្រប់បណ្តាស្ថានីយទូរទស្សន៍ និងវិទ្យុមិនមានផ្សាយការសម្តែងល្ខោនយីកេ ។ យ៉ាងណាក៏ដោយព្រឹទ្ធាចារ្យឃី ម៉ុម នៅតែសម្តែងការសប្បាយរីករាយក្នុងខណៈដែលគាត់នៅតែបន្តបង្រៀន ក្មេងៗពីជំនាញសិល្បៈបុរាណមួយនេះនៅអង្គការសិល្បៈខ្មែរអមតៈ ហើយបានមើលឃើញថាសិស្សរបស់គាត់ ម្នាក់ៗមានចិត្តចង់ចេះចង់ដឹងពីទម្រង់សិល្បៈបុរាណខ្មែរយីកេ ។ ព្រឹទ្ធាចារ្យសង្ឃឹមយ៉ាងមុតមាំថាយីកេនឹងល្បីឈ្មោះម្តងទៀត ហើយកូនខ្មែរនឹងថែរក្សាវាឲ្យបានគង់វង្ស ។
តាមការឲ្យដឹងពីព្រឹទ្ធាចារ្យឃី ម៉ុម ល្ខោនយីកេជាទម្រង់សិល្បៈចំណាស់មួយក្នុងចំណោមទម្រង់សិល្បៈបុរាណខ្មែរជាច្រើនទៀតមានតាំងពីសម័យយូរលង់មកហើយ ។ ល្ខោនយីកមានក្បាច់រាំ១២ក្បាច់ អមជាមួយចម្រៀងជាច្រើនបទ និងមានស្គរយីកេ ធំៗចំនួនពីរ ។
តួអង្គឯក និងតួអង្គ សំខាន់ៗពេលសម្តែងត្រូវនិយាយ និងច្រៀងដោយខ្លួនឯងផ្ទាល់ទៅតាមសាច់រឿង ប៉ុន្តែក៏មានអ្នកច្រៀង និងអ្នកពោលបន្ទរដែរ ។
មុនសម្តែងសាច់រឿងយីកេមានការសម្តែងហោមរោងដែលអាចហៅបានថា របាំយីកេហោមរោងដើម្បីថ្វាយដល់គ្រូយីកេសុំសេចក្តីសុខសប្បាយពេលសម្តែង និងដើម្បីឲ្យការសម្តែងមានដំណើរការល្អ ៕
ចែករំលែកព័តមាននេះ