ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ៖ ប្រវត្តិសាស្ត្របានចារទុកជាតំណរដល់កូនចៅជំនាន់ ក្រោយគឺការតស៊ូបះបោរប្រឆាំងនឹងអាណានិគមបារាំងនៅឆ្នាំ១៩២៥ គ្រាដែលប្រទេសកម្ពុជាស្ថិតក្រោមការត្រួតត្រារបស់បារាំង ដែលកាលណោះ បានទារពន្ឋដា ត្រាភាស៊ីហួសហេតុ ធ្វើឱ្យប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ រងទុក្ខវេទនា…
ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ៖ ប្រវត្តិសាស្ត្របានចារទុកជាតំណរដល់កូនចៅជំនាន់ ក្រោយគឺការតស៊ូបះបោរប្រឆាំងនឹងអាណានិគមបារាំងនៅឆ្នាំ១៩២៥ គ្រាដែលប្រទេសកម្ពុជាស្ថិតក្រោមការត្រួតត្រារបស់បារាំង ដែលកាលណោះ បានទារពន្ឋដា ត្រាភាស៊ីហួសហេតុ ធ្វើឱ្យប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ រងទុក្ខវេទនា រកប្រាក់បង់ពន្ធឱ្យបារាំងមិនបាន ហើយបានកើតចលនាតស៊ូដើម្បីទាមទារសិទ្ធិសេរីភាពមកវិញ។
យោងតាមឯកសារដែលសរសេរនៅលើស្លាកយ៉ាងធំ១ជាប់និងចេតីយ៍បាដេស មុខវត្តបល័ង្គរង្សី ហៅវត្តក្រាំងលាវ ក្នុងភូមិក្រាំងលាវ ឃុំក្រាំងលាវ ស្រុករលាប្អៀរ មានខ្លឹមសារសង្ខេបថា៖
«ព្រឹត្តិការណ៍ដែលបានកើតឡើងនៅថ្ងៃទី១៨ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩២៥ មានចលនាដ៏ឃោរឃៅមួយ និងគួរឲ្យរំភើបដែលផ្ទុះឡើងក្នុងចំណោមកសិករខ្មែរសុទ្ធសាធនៅក្នុងវត្ត និងក្បែរសាលាឃុំក្រាំងលាវ ស្រុករលាប្អៀរ ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ដែលដឹកនាំដោយនារីក្លាហាន២នាក់ ។ មុនឈានដល់ការសម្លាប់ជនជាតិបារាំងមាន ឈ្មោះ ប៉ាដេស មានឋានៈជារេស៊ីដង់ ព្រមទាំងអ្នកបកប្រែម្នាក់ឈ្មោះថីសួន និងអង្គរក្សម្នាក់ ឈ្មោះឡាច ។
គឺនៅម៉ោងប្រមាណ១១ថ្ងៃត្រង់ មានស្ត្រីខ្មែរម្នាក់ឈ្មោះ ប៊ី (ដូចមានរូបថតជាប់មកជាមួយ) បាន
យកបាយទៅឲ្យប្ដី ឈ្មោះ ស៊ីប ដែលកំពុងតែជាប់ឃុំឃាំងនៅក្នុងសាលាឃុំរលាប្អៀរ ជាមួយនឹងមនុស្សប្រុសៗប្រមាណ១០នាក់ ។ ជាមួយនឹងការយកបាយទៅឲ្យប្ដីនេះដែរ យាយ ប៊ី បានយកប្រាក់សម្រាប់ទៅលោះប្ដីផងដែរ។ ប៉ុន្តែការលោះប្តីចេញមកវិញ គឺមិនបានសម្រេចទេ ដោយសារក្នុងចំណោមមនុស្សប្រុសជាង១០នាក មានអ្នកទៅលោះប្ដីតែម្នាក់ ទើបជនជាតិបារាំង មិនព្រម ។
ក្រោយមក ក៏មានការតមាត់ដាក់គ្នាជាខ្លាំង ។ដោយសារតែ យាយប៊ី ជាស្ត្រីខ្មែរក្លាហានហ៊ានតតាំងជាមួយបារាំងខ្លាំងពេក បារាំងឈ្មោះបាដេស បានបញ្ជារឱ្យបាញ់សម្លាប់យាយប៊ី ។ តែនៅគ្រាដែល អង្គរក្ស ឈ្មោះ ឡាច បានតម្រង់កាំភ្លើងទៅរក យាយប៊ី និងស្ត្រីខ្មែរម្នាក់ទៀត ដែលមកជាមួយ ហើយរៀបតែនឹងកេះកៃ មានយុវជនម្នាក់ទៀតបានកៀសកាណុងកាំភ្លើងឡើង លើហើយក៏ផ្ទុះគ្រាប់ឡើង។
ស្រាប់តែចលនាប្រជាពលរដ្ឋដែលនៅជិតនោះផ្ទុះកំហឹង ព្រួតគ្នាវាយសម្លាប់ ជនជាតិបារាំង ឈ្មោះ បាដេស ព្រមទាំងអ្នកបកប្រែឈ្មោះ សួន និងអង្គរក្សឈ្មោះ ឡាច ស្លាប់ទៅ រួចបានយកសពទាំង៣នាក់ មកគរលើគ្នានៅចំណុចធ្វើចេតីយ៍សព្វថ្ងៃ។
ក្រោយពីព្រឹត្តិការណ៍ដែលប្រជាពលរដ្ឋផ្ទុះកំហឹងសម្លាប់រ៉េស៊ីដង់ បាដេស ព្រមទាំងឈ្មោះឡាចនិងឈ្មោះសួន មិនដល់១០ថ្ងៃផង ក៏មានប្រកាសរបស់ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ក្រោមគំនិតផ្តួចផ្តើមរបស់បារាំងបានឡាយព្រហស្ថលេខា ប្តូរឈ្មោះភូមិក្រាំងលាវ ទៅជាភូមិតិរច្ឆានវិញ ព្រោះគេបានសន្មត់ថា ពួកបាតុករថាជាសត្វតិរច្ឆាន មិនស្គាល់ខុស មិនស្គាល់ត្រូវ ហ៊ានសម្លាប់លោកធំបារាំង ។
មិនត្រឹមតែប៉ុណ្ណឹង បានបញ្ជាឲ្យអ្នកភូមិសង់ចេតីយ៍មួយ សម្រាប់ឧទ្ទិសដល់អ្នកទាំង៣ដែលបានស្លាប់ ហើយបញ្ជាឲ្យអ្នកភូមិរៀងរាល់ឆ្នាំ គឺនៅថ្ងៃទី១៨ ខែមេសា ត្រូវធ្វើបុណ្យនៅចេតិយនោះម្ដង ដែលបុណ្យនោះមានឈ្មោះ «បុណ្យលាងទោសកំហុសរបស់ខ្លួន» ។ ជាមួយគ្នានោះដែរ រដ្ឋការបារាំងបានបញ្ជារតាមចាប់អ្នកបះបោរ និងមេខ្លោងបន្តទៀត ។ កាលនោះ អ្នកស្រុកភ័យស្លន់ស្លោផ្អើលជ្រួលច្របល់ម្នាក់ៗនាំរៀនរត់ចូលព្រៃខ្លះឡើងភ្នំតាបាំងជាដើម។ អ្នកដែលចាប់បាន ត្រូវយកមកឃុំឃាំង វ៉ៃសួរចម្លើយ។
ក្រោយមក រយៈពេលប្រមាណជិតមួយឆ្នាំ គឺមានការអន្តរាគមន៍ពីព្រះមហេសីមួយអង្គ របស់លួងព្រះស៊ីសុវត្ថិ មានដើមកំណើតនៅឃុំបន្ទាយព្រាល ក្បែរឃុំក្រាំងលាវ ទើបព្រះអង្គបានចេញព្រះរាជប្រកាសលុបឈ្មោះភូមិតិរច្ឆាន មកជាភូមិក្រាំងលាវវិញ នៅថ្ងៃទី៩ ខែមេសាឆ្នាំ ១៩២៦។
ឆ្លងតាមឯកសារការរៀបរាប់ខាងលើ និងភស្តុតាង ដូចជាចេតិយបុរាណ ទីតាំងវត្តក្រាំងលាវ ប្រជាពលរដ្ឋភូមិក្រាំងលាវ រូបសំណាក រូបថតលោកយាយប៊ី ការនិយាយឈ្មោះភូមិតិរិច្ឆាន និងឯកសារទាំងអស់នេះពិតជាធ្វើឲ្យ ឆ្លុះបញ្ចាំងឲ្យឃើញពីសោធនាដកម្ម អនុស្សាវរីយ៍ដ៏ល្វីងជូចត់ ចំពោះអំពើសងសឹកយ៉ាងអមនុស្សធម៌ របស់បារាំងមកលើបណ្ដារាស្ត្រ ភូមិក្រាំងលាវដូចជាប្រជាជាតិខ្មែរទាំងមូល។ឈ្មោះ ភូមិតិរិច្ឆាននេះគឺជាមរតក របស់អាណានិគមបារាំងសេស នៅចុងសតវត្សទី១៩ ៕
ចែករំលែកព័តមាននេះ