ឯកសារ«មហាបុរសពុទ្ធសាសនាប្រទេសខ្មែរ»អត្ថាធិប្បាយថា សម្តេចព្រះធម្មលិខិតល្វី ឯម ប្រសូតនៅថ្ងៃចន្ទ ៥កើត ខែពិសាខ ឆ្នាំរោង ទោស័ក ព.ស.២៤២២ គ.ស.១៨៧៨(យោងតាមប្រសាសន៍លោកតាមហាទិត អ៊ាវ រស់នៅក្នុងភូមិព្រៃបាំង ឃុំស៊ីធរ ស្រុកខ្សាច់កណ្តាល ខេត្តកណ្តាលថា សម្តេចល្វី ឯម មានស្រុកកំណើតនៅភូមិវៃវេទ ឃុំរាប ស្រុកពារាំង ខេត្តព្រៃវែង ចំណែកឯឯកសារដើមរបស់ឈឹម ស៊ុមន៍ថា សម្តេចមានស្រុកកំណើតនៅទីក្រុងភ្នំពេញ សង្កាត់លេខ៣ ។ បើតាមយោបល់អ្នករៀបរៀងឯកសារថា សម្តេចប្រាកដជាមានស្រុកកំណើតនៅខេត្តព្រៃវែង ពីព្រោះប្រវត្តិរបស់លោកមានការជាប់ពាក់ព័ន្ធច្រើននៅក្នុងខេត្តព្រៃវែង) ។ បិតានាមមាន់ ឧកញ៉ារតនៈ នាយកចាងហ្វាងព្រះឃ្លាំង នៅព្រះបរមរាជវាំង ក្នុងរជ្ជកាលព្រះករុណាព្រះបាទសម្តេចព្រះនរោត្តមព្រះសុវណ្ណកោដ្ឋ មាតានាមប្រាក់ ។ ឯថានៅភ្នំពេញនោះគឺប្រវត្តិរបស់លោកទៅរៀនទេ មិនមែនស្រុកកំណើតឡើយ ឯប្រវត្តិលោកដាក់ថានៅខេត្តកណ្តាលនោះ ទំនងជាការកាឡៃប្រវត្តិ បើតាមសាកសួរពីអ្នកស្រុកកំណើតរបស់លោកមិនដឹងថា មកពីមូលហេតុអ្វីបានជាលោកផ្លាស់ប្តូរស្រុកកំណើត ?
ក្នុងអាយុ១៥ឆ្នាំ បួសជាសាមណេរ ដែលមានសម្តេចព្រះមហាសង្ឃរាជទៀង ជាព្រះឧបជ្ឃាយ៍ ក្នុងវត្តឧណ្ណាលោម នៅពេលញោមប្រុស ត្រឡប់ពីធ្វើចៅហ្វាយស្រុក ក្នុងខេត្តត្បូងឃ្មុំ(ខេត្តកំពង់ចាម)ផ្លាស់ទៅខេត្តលង្វែកព.ស.២៤៣៧ គ.ស.១៨៩៣ ។ សាមណេរឯម ខំហាត់រៀនធម៌ប្រែគម្ពីរបាលីក្នុងសំណាក់ ព្រះមហាវិមលធម្មថោង គ្រូអាចារ្យយ៉ាំង អាចារ្យរ៉េត លោកឧញ៉ាសុធម្មមេធាអ៊ុង និងលោកឧកញ៉ាសទ្ធម្មប្រីជាកង ។
អាយុ២១ឆ្នាំ ឧបសម្បទាជាភិក្ខុ ដែលមានសម្តេចព្រះសង្ឃរាជទៀង បានឧបជ្ឃាយ៍ ព្រះពុទ្ធវង្សនន្ទ និងព្រះមង្គលទេពាចារ្យកុយ ជាឧបសម្បទាចារ្យនៅវត្តឧណ្ណាលោម ក្រុងភ្នំពេញ មានលោកឧកញ៉ាមហាមន្ត្រីប៉ុក ឌុច ជាអ្នកឧបត្ថម្ភនៅព.ស.២៤៤៣ គ.ស.១៨៩៩ ។
ព្រះមហាសង្ឃរាជបានចាត់តាំងនវភិក្ខុឯម ជាគ្រូបង្ហាត់សូត្រ អានធម៌អាថ៌បាលី នៅវត្តឧណ្ណាលោមផង នៅខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ជាដើមផង អស់រយៈ២ឆ្នាំ ។
ព.ស.២៤៤៥ គ.ស.១៩០១ លោកគ្រូអាចារ្យឯម ត្រូវបានចាត់តាំងឱ្យធ្វើចៅអធិការវត្តសុីធរ ឃុំសុីធរ ស្រុកស្រីសុីធរ ខេត្តព្រៃវែង(សព្វថ្ងៃនេះរួមចូលក្នុងស្រុកខ្សាច់កណ្តាល ខេត្តកណ្តាល) ។ ព្រះអង្គបានគ្រប់គ្រង និងកសាងវត្តបានរីកចម្រើន ព្រមទាំងបង្រៀនគម្ពីរបាលីដល់ភិក្ខុសាមណេរអស់វេលា៩ឆ្នាំ នាំឱ្យមានកិត្តិស័ព្ទល្បីល្បាញខាងការកសាងវត្ត ការបង្រៀនគម្ពីរបាលី និងខាងសម្តែងធម៌ទេសនា ។
ព.ស២៤៥៤ គ.ស១៩១០ ព្រះបាទសម្តេចព្រះសុីសុវត្ថិ មុនីវង្ស ឃើញវត្តលង្កាមានសភាពខ្សត់ខ្សោយ ហើយលោកគ្រូចៅអធិការខាត់ បានសុគតផង ទ្រង់ក៏ទូលសម្តេចព្រះសង្ឃរាជ សុំនិមន្តលោកគ្រូចៅអធិការឯម ពីវត្តសុីធរ មកគង់នៅវត្តលង្កា(ភ្នំពេញ)វិញ ក្នុងព.ស២៤៥៤នោះ ដែលដំបូងឡើយលោកមកគង់នៅក្នុងសេនាសនៈចាស់មួយដែលជាសាលារៀនផង ជាសាលាបុណ្យផង ជាកុដិសម្រាប់ចៅអធិការផងដែរអ្នកឧកញ៉ាម៉ែន សេនាបតីក្រសួងយុត្តិធម៌ រុះរោងល្ខោនរបស់លោកយកមកកសាងប្រគេន។
ជំនាន់មុននេះ ការសិក្សាធម៌វិន័យគម្ពីរបាលី និងការប្រតិបត្តិមានការធ្លាក់ចុះ ។ តាំងពីសាលាបាលីជាន់ខ្ពស់កើតឡើង មានព្រះមហាវិមលធម្មថោង ជានាយកព្រះញាណបវរវិជ្ជាឯម ព្រះគ្រូសង្ឃសត្ថាជួន ណាត ព្រះគ្រូសង្ឃវិជ្ជាហួត តាត ជាដើម ជាសាស្ត្រាចារ្យសាលាបាលីជាន់ខ្ពស់ ជាជំនួយកម្លាំងផងលោកបានរៀបចំការសិក្សានិងការកែប្រែវត្តប្រតិបត្តិច្រើនអន្លើ ។ សម័យនោះមានអធិករណ៍យ៉ាងធំខាងផ្លូវពុទ្ធសាសនា ដូចជាមហាសង្គ្រាមមួយកើតឡើងក្នុងប្រទេស ។
ព្រះញាណបវរវិជ្ជាឯម បានកសាងធម្មាវុធ គឺសៀវភៅធម៌វិន័យ មានការឯកភាពពីអ្នកអង្គម្ចាស់នរោត្តម សង្ហរ៉ា សុណិសាព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិ មុនីវង្ស ព្រមទាំងមន្ត្រីសង្ឃទាំងពីរគណៈផងថា«ប្រែគម្ពីរព្រះត្រៃបិដកដែលជាភាសាបាលីឱ្យជាសេចក្តីសម្រាយ»ដើម្បីឱ្យជនទាំងឡាយបានអានសេចក្តីយល់គ្រប់គ្នា ។
កាលចាត់តាំងសរសេរចម្លងបាលីវិន័យបិដក ព្រមទាំងប្រែផង ចប់គម្ពីរមហាវិភង្គក្នុងព.ស២៤៦០យកទៅថ្វាយព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិមុនីវង្ស កាលទ្រងនៅជាសម្តេចព្រះកៅកែវហ្វានៅឡើយ ដើម្បីទ្រង់ទូលស្នើបោះពុម្ពចំពោះព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិ ព្រះចៅប្រទេសកម្ពុជា និងរាជការអាណាព្យាបាលតែពុំបានលទ្ធផល ។
សមណសក្តិដែលសម្តេចបានទទួល
-ព.ស២៤៤៦ បានទទួលឋានៈជាព្រះវិមលប្បញ្ញា ។
-ព.ស២៤៥៧ បានទទួលឋានៈឡើងជា ព្រះញាណបវរវិជ្ជា(រាជាគណៈចត្វា) ។
-ព.ស២៤៥៨ មានរាជប្រកាស និងអារ៉ែតេរ៉េសុីដង់ត៍ ស៊ុប៉េរីយើរ តែងតាំងជាសាស្ត្រាចារ្យសាលាបាលីជាន់ខ្ពស់ ដោយការប្រឡងជាប់លេខលើកដំបូងបំផុត ។
-ព.ស២៤៧២ ព្រះញាណបវរវិជ្ជាឯម បានជាចាងហ្វាងសាលាបាលីជាន់ខ្ពស់ ។
-ព.ស២៤៧៥ បានឡើងជាព្រះសិរីសម្មតិវង្ស(ក្នុងរជ្ជកាលព្រះមុនីវង្ស បានរាជាភិសេកហើយ)ព្រះសិរីសម្មតិវង្ស ទូលស្នើអំពីការប្រែនិងបោះពុម្ពព្រះត្រៃបិដកម្តងទៀត ។
ព្រះករុណាព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិ មុនីវង្ស និងរាជការអាណាព្យាបាលបារាំងសេស ក្រោយដែលកុង្សីយ៍សេនាបតីជំនុំព្រះត្រៃបិដកផង ។
ព.ស២៤៨៥ ព្រះអង្គឡើងជាព្រះធម្មលិខិត(រាជាគណៈទី១) ។ ក្នុងឆ្នាំនោះឯង ព្រះអង្គសុំលាឈប់ពីឋានៈជាចាងហ្វាងសាលាបាលីជាន់ខ្ពស់ និងពីអធិបតីក្រុមជំនុំព្រះត្រៃបិដក ព្រោះរាជការអាណាព្យាបាលមិនទុកចិត្តលោកដោយសិស្សមួយចំនួន និងគ្រូខ្លះតវ៉ាមិនចង់នៅក្រោមបង្គាប់រាជការអាណាព្យាបាលបារាំង ។
ព.ស២៤៩១ បានឡើងជាសម្តេចព្រះធម្មលិខិត ឧត្តមក្រុមប្រឹក្សាគណៈមហានិកាយ(ព្រះរាជទានដោយព្រះករុណាព្រះបាទនរោត្តម សីហនុ) ។
គ្រឿងឥស្សរិយយសដែលសម្តេចទទួលបាន
-ថ្ងៃទី១៩ កុម្ភៈ ១៩១៧ ទទួលបានមេដាយមុនីសារាភ័ណ ។
-ថ្ងៃទី១៨ មករា ១៩៣២ ទទួលបានមេដាយអស្សរឹទ្ធិ ប្រទេសកម្ពុជា ។
-ថ្ងៃទី៣ តុលា ១៩៣៣ ទទួលបានមេដាយ សឺរ៉ាលីយេដឺឡាឡេស៊ីយ៉ុង ដូនើរ ប្រទេសបារាំង ។
-ថ្ងៃទី១៣ ធ្នូ ១៩៥៥ លោកអង់ដ្រម៉ោរី រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងសិក្សាធិការបារាំង តាំងលោកជាមន្ត្រីបណ្តុះវិជ្ជាសាធារណៈ ។
ស្នាដៃកសាង
កសាងសមិទ្ធផលនានាជាច្រើនក្នុងវត្តលង្កាដូចជា ធម្មសភា វិហារ កុដិថ្ម តូច ធំ ហោត្រ័យ សាលាបាលី សាលាបាលីរង សាលាបឋមសិក្សា ជួសជុលបល្ល័ង្កព្រះពុទ្ធរូបធំ ។ សាងប្រាង្គមួយមុខព្រះវិហារ បញ្ចុះអដ្ឋិធាតុព្រះសពព្រះមហាវិមលធម្មថោង ចាក់ដីបំពេញវត្តលង្កាទាំងមូល ។ល។ ក្រោយពីនេះលោកកសាងសមិទ្ធផលនានានៅវត្តក្រាំងពន្លៃ ស្រុកឧដុង្គ ខេត្តកំពង់ស្ពឺ និងសាងចេតិយមួយនៅវត្តនេះបញ្ចុះធាតុលោកឧកញ៉ាល្វី ជោមាន់ ជាបិតានិងលោកស្រីប្រាក់ ជាមាតា(ឧកញ៉ាល្វី ជោ ជាងារចៅហ្វាយខេត្តលង្វែក) ។
ពាក្យថាល្វី ក្នុងងារនោះឯង បានមកជាគោត្តនាមនៃសម្តេចល្វី ឯម ជាប់តមក ព្រោះបារាំងពេញចិត្តនឹងពាក្យល្វី នេះណាស់ ។
ការនិពន្ធសៀវភៅមាន៖
១-កាយបរិភោគាទិវត្ថុកថា(សេចក្តីជាធម៌វិន័យសុទ្ធ ហើយស្របគ្នានឹងច្បាប់អនាម័យផ្លូវលោក)
២-សមាទានវិនិច្ឆ័យ
៣-វុត្តោទ័យ
៤-លោកនេយ្យ
៥-បព្វជ្ជាខន្ធកៈ
៦-វជីរសារដីកា
៧-មធុរសវាហិណី
៨-ញាណកថា
៩-បដិសម្ភិទាញាណ
១០-អភិធម្មត្ថាធិប្បាយ
១១-វិន័យវិនិច្ឆ័យ
១២-ចីវរវិភាគ
១៣-គិហិធម្មវិន័យ
១៤-ប្រវត្តិសង្ខេបអនុពុទ្ធថ្នាក់ទោ
១៥-អភិធម្មវិភាគ និងធម្មកថា ផ្សេងៗទៀត ។
សម្តេចព្រះធម្មលិខិត អនិច្ចធម្មនៅថ្ងៃអង្គារ ៩កើត ខែពិសាខ ឆ្នាំរកា នព្វស័ក ព.ស២៥០០ ត្រូវនឹងថ្ងៃទី៧ ឧសភា គ.ស១៩៥៧ ក្នុងបច្ចូសសម័យម៉ោង៥ និង៤០នាទីភ្លឺ ក្នុងជន្មាយុ៧៨ឆ្នាំ វស្សាផ្នួសបាន៥៧ នៅនាមហាកុដិវត្តលង្កា ក្រុងភ្នំពេញ(កម្ពុជសុរិយាឆ្នាំទី២៩ លេខ១២ ខែធ្នូ ព.ស២៥០០ គ.ស១៩៥៧/១១២០ដល់១១៣២) ៕
ចែករំលែកព័តមាននេះ