បុរាណឋាន ប្រាង្គប្រាសាទនានា ពិតជាបានបង្ហាញពីអរិយធម៌រុងរឿងរបស់បុព្វបុរសខ្មែរដែលកំណត់បានថា ជនជាតិខ្មែរមានអរិយធម៌ចំណាស់ជាងគេនៅជ្រោយឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិននេះ ។ តឹកតាងជាប្រវត្ដិសាស្ដ្រនានាបានបង្ហាញយ៉ាងជាក់ស្ដែងបំផុត សំរាប់មនុស្សខ្មែរសម័យក្រោយៗមក រាប់ទាំងក្រុមអ្នកស្រាវជ្រាវបរទេសផងដែរ ។ស្ដីពីរចនាប័ទ្មចម្លាក់ត្រូវបានកត់សម្គាល់ថា មានការវិវឌ្ឍន៍ពីសម័យកាលមួយទៅសម័យកាលមួយ ។
សំរាប់សម័យអង្គរតាមការស្រាវជ្រាវនានាបង្ហាញថា ប្រទេសកម្ពុជាសំបូរទៅដោយកន្លែងដែលមានថ្មភក់ច្រើន។ ក្នុងសម័យអង្គរថ្មភក់ត្រូវបានយកពីភ្នំគូលែន (ទៅខាងជើងក្រុងអង្គរ) ដោយបណ្ដែតតាមក្បូនតាមបណ្ដោយព្រែក និងព្រែកជីក រហូតដល់ការដ្ឋាននានា ។សិល្បៈដែលគេបានទទួលស្គាល់ជាលើកដំបូងនាសម័យអង្គរ គឺសិល្បៈក្នុងរចនាប័ទ្មគូលែន (ប្រហែលពីគ.ស៨២៥-គ.ស ៨៧៥) ។
គេប្រសិទ្ធនាមឈ្មោះនេះ ក្រោយ ពីព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ទ្រង់បានតាំងរាជធានី និងប្រារឰព្រះរាជពិធីដើម្បីឧទ្ទិសដល់លទ្ធិទេវរាជដែលព្រះមហាក្សត្របន្ដបន្ទាប់គោរពតាម ។រចនាប័ទ្មនេះ គឺជារចនាប័ទ្មដំបូងគេ ដែលបានបោះបង់ចោលអ័ក្សសំរាប់ទប់លំនឹង (រូបចម្លាក់) ជាហេតុធ្វើឱ្យបដិមាមានរាងកន្ទ្រលៗ ។ ដងខ្លួនមានសភាពទ្រឹង ព្រមទាំងបានបង្ហាញនូវលក្ខណៈរបស់ខ្មែរ ៖ មុខ មូល, ថ្ងាសទូលាយ ។
រចនាប័ទ្មកោះកេរ (គ.ស៩៤១-គ.ស ៩៤៤) បានបញ្ចេញនូវការវិវត្ដន៍ដ៏សំខាន់ដោយធ្វើឱ្យរូបចម្លាក់មានរូបរាងធំៗ ៖ មនុស្ស និងសត្វ ដែលប្រកបទៅដោយក្បាច់ រចនា និងថាមពល ។ ក្រុមអ្នកប្រយុទ្ធ (ចម្បាប់) រវាងសុគ្រីព និងពាលី ជាឧទាហរណ៍ដ៏ល្អៗសំរាប់រចនាប័ទ្មនេះ ។ផ្ទុយទៅវិញ, រចនាប័ទ្ម បន្ទាយស្រី គឺជារចនាប័ទ្មតែមួយគត់ ដែលធ្វើឱ្យរូបចម្លាក់មានភាពស្មុគស្មាញ និងសំបូរទៅដោយគ្រឿងតុបតែងលំអ ព្រមទាំងការចូលចិត្ដ ប្រើប្រាស់ថ្មភក់ពណ៌ផ្កាឈូក ។
បដិមានៅរចនាប័ទ្មបាភួន (គ.ស ១០១០-គ.ស១០៨០) សុទ្ធសឹងតែមានទ្រង់ទ្រាយស្ដើងៗ ហើយស្រស់សង្ហា ។ បដិមាទាំងនោះបានផ្ដល់លទ្ធភាពឱ្យគេធ្វើទំនប់ទប់លំនឹងនៅខាងក្រោយកជើង ។ ភ្នែក (បដិមា) ភាគច្រើនបានបង្ហាញគ្រាប់ភ្នែក ដែលត្រូវបានគេបញ្ចុះគជ់ ឬត្បូងដែលមានតម្លៃ ។ រចនាប័ទ្មអង្គរវត្ដ (គ.ស១១០០-គ.ស១១៧៥) បានបង្ហាញនូវឧត្ដមានុភាពនៃសមិទ្ធផលក្នុងផ្នែកស្ថាបត្យកម្ម និងការតុបតែងលំអតួប្រាសាទ ព្រមទាំងផ្នែកបដិមាកម្ម ។
ទន្ទឹមនឹងប្រាសាទ អង្គរវត្ដដែលល្បី, ប្រាសាទភិម៉ៃ (ក្នុងប្រទេសថៃ) ក៏ត្រូវបានសាងសង់ឡើងក្នុងសម័យនោះដែរ ។ រូបចម្លាក់សុទ្ធសឹងតែមានជំហរឈរទ្រឹង មានសាច់ដុំហើយធាត់ៗ ក៏ប៉ុន្ដែបដិមាទាំងនោះ ត្រូវបានតុបតែងលំអដោយខ្សែក្រវាត់ដែលមានក្បាច់ក្បូរ និងគ្រឿងអលង្ការ ខ្សែ.ក និងខ្សែដៃ ។រចនាប័ទ្មបាយ័ន ស្ថិតនៅចុងសតវត្សរ៍ ទី១២-ដើមសតវត្សរ៍ទី១៣ បានសាងពុទ្ធបដិមាមួយចំនួនធំ ដោយយោងទៅតាមសាសនា ដែលព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ទ្រង់បានគោរពបូជា ។
រហូតបច្ចុប្បន្ននេះ ព្រះមហាក្សត្រមួយអង្គក្នុងចំណោមព្រះមហាក្សត្រ ដែលល្បីល្បាញរបស់ខ្មែរ, គឺព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧, ត្រូវបានគេគោរពបូជាយ៉ាងខ្ពង់ខ្ពស់បំផុត។ ថ្វីបើព្រះអង្គជាពុទ្ធសាសនិកជនក៏ដោយ ក៏ព្រះអង្គជាអ្នកអនុគ្រោះដល់សាសនាដទៃៗទៀត ដោយមានសក្ខីភាពយ៉ាងច្បាស់លាស់អំពីការកសាងរួមបញ្ចូលគ្នារវាងនិមិត្ដរូបរបស់ព្រាហ្មណ៍សាសនា និងពុទ្ធសាសនាក្នុងសម័យបាយ័ន ។
ឧទាហរណ៍មួយក្នុងបញ្ហានេះ គឺក្បាំងរបស់ព្រះពុទ្ធ (មកុដ) ដូចគ្នាទៅនឹងរបស់ដែលព្រះវិស្ណុពាក់ជាធម្មតា ។ ទំនោរ (នៅក្នុងសម័យនោះ) គឺការធ្វើព្រះភ័ក្ដ្ររបស់បដិមាទាំងឡាយភ្នែកព្រាហ្មណ៍សាសនាឱ្យដូចព្រះភ័ក្ដ្រ របស់ព្រះ មហាក្សត្រដែលសំបូរទៅដោយប្រាជ្ញាញាណ ។ ការឱ្យអត្ថន័យមួយទៀតទៅលើលក្ខណៈរបស់រចនាប័ទ្មបាយ័ន គឺការរីកដុះដាលសិល្បៈ (ទឹកមុខ)។
ចែករំលែកព័តមាននេះ